Adžić: O zločinima i progonima velikosrpskih konkvistadora u CG (1919-1929)

Piše: Novak Adžić

(Odgovor g. Vojinu Grubaču na tekst „Volšebni falsifikati: ‘Božićna pobuna’ i komiti“, objavljenom na portalu IN4S 26. 2. 2017)

Obećao sam ranije da ću, kad budem imao vremena i prilike, odgovoriti mom starom oponentu gospodinu Vojinu Grubaču na rečeni tekst, koji je objavio na portalu IN4s 26. 2. ove godine. To sada činim. Ali ću se isključivo bazirati na prezentaciju utvrđenih i provjerenih istorijskih činjenica, koje temeljno obaraju Grubačevu priču i „argumentaciju“.

Crna Gora je 1918. godine postala žrtva ekspanzionizma, militarizma, agresivnog, ugnjetačkog i despotskog velikosrpskog imperijalizma, politike terora i inkvizicije. I konkvisdadorskog odnosa i postupanja prema Crnoj Gori i njenom narodu. Tada je, sa tragičnim posljedicama, na brutalan i kriminalan način, bila uništena državna samostalnost Crne Gore, njen međunarodni subjektivitet i integritet, nacionalna sloboda, identitet i dostojanstvo.

Dr Ivo Jovićević je bio crnogorski diplomata u vrijeme suverene Kraljevine Crne Gore, politički prognanik, emigrant od 1916. do 1926. godine. Poslije povratka u zemlju bio je zapaženi politički aktivista Crnogorskih federalista, a tokom Drugog svjetskog rata bio je borac za nezavisnost Crne Gore. On u svojim memoarima »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste« (Obod, Cetinje, 1995), opisujući svoj izganički život u Francuskoj, navodi i ovo: »Iz Crne Gore stizale su sve gore i gore vijesti: čujali smo kako se ruše kuće, kako se muče i ubijaju čak i žene, da su tamnice napunjene najboljim Crnogorcima itd.« (Dr Ivo Jovićević, »O ljudima i događajima – Sjećanja jednog federaliste«, Obod, Cetinje, 1995, str. 127 i 128). U pomenutim Memoarima objavljeno je i otvoreno pismo Dr Iva Jovićevića kralju Aleksandru Karađorđeviću iz 1924. godine. U tom pismu, koje je publikovano u emigrantskom, »Amerikanskom Glasu Crnogorca« u Čikagu, Dr Ivo Jovićević piše kralju Aleksandru i ovo: »Ti sjediš na jednom od najokrvavljenijih prestola Evrope. Oko tvoga prestola mnogi su se smrtni grijehovi počinili – zbog vlasti, zbog sujete i ništavne slave i veličine ovoga svijeta… Ti ne smiješ da se pojaviš nigđe u nesrećnoj Crnoj Gori, jer znaš vrlo dobro da Te u njoj ne očekivaju ljubav i poštovanje već mržnja i prezrenje, a može bit i sama smrt. Osim sjenke kralja Nikole i kraljice Milene Ti moraš vidjeti sa Tvojeg okrvavljenog prestola kako ispred njega teče potok krvi crnogorskog naroda među kojim ste Ti i Tvoji državnici nož krvavi vrgli samo zato da otmete krunu kralju Nikoli i da ognjem i mačem pokoriš Crnu Goru. Ti moraš takođe vidjeti ona popaljena sela crnogorska i čuti lelek i vapaj one nevine djece, onih nevinih žena i staraca koje potukoše, izmrcvariše i obeščastiše Tvoji divlji potplaćeni panduri. Da, Ti moraš vidjeti sve one strašne prizore u nesrećnoj i napaćenoj Crnoj Gori od dana njene nasilničke okupacije od strane srbijanske vojske, jer si sudjelovao u svim tim strašnim zločinima, pa Ti savjest (tj. ako je imaš) nije mirna, već te kori i muči za učinjene zločine« (Dr Ivo Jovićević, navedeno djelo, str. 183, 184, 185.). U tom pismu dr Ivo Jovićević navodi i to da režim kralja Aleksandra »počiva na sili, na nepravdi, na korupciji i na neostvarljivom principu«, te da kralja Aleksandra »Hrvati ne priznaju nikako, a Bosanci, Hercegovci, Dalmatinci, Crnogorci i Makedonci priznaju na silu« (Dr Ivo Jovićević, n. d. str. 185.). Neostvarljivi princip, o kome govori Ivo Jovićević, je »posrbljavanje Hrvata, Slovenaca, Bosanaca, Hercegovaca, Crnogoraca i Makedonaca, što je apsolutno nemoguće« navodi Dr Ivo Jovićević ((Dr Ivo Jovićevič, n. d. str. 186).

Jedan od crnogorskih ustaničkih vođa kapetan Niko Kašćelan je, sa Lovćena 14. 10. 1919. godine, u izvještaju crnogorskom brigadiru Andriji Raičeviću o situaciji u Katunskoj nahiji, sukobima sa okupacionim snagama i njihovim janjičarima, kao i o zločinima prema narodu, naveo i ovo: »Mogu Vam javiti da sam još živ s društvom ali sam na neopisanu muku jer je skočila vojska iz cijele Jugoslavije, da nas pošto poto uništi. Ima nekoliko vremena, da u Crnoj Gori puca top i mitraljez bez prestanka osobito u Katunskoj nahiji, koja je postala pozornica očajničkijeh borba, pljački i otimačine imovine jadnom narodu. Srbijanska je uprava upotrijebila sva sredstva da stanovništvo u Crnoj Gori potpuno uništi i raseli ne birajući načina i sredstava s kojim se služi. Vode borbu i protivu nejači, žena i djece i to topovima i mitraljezima a odrasle muške vode po zatvorah; zatvori su prepuni staraca od po 70 i 80 godina. Vrše nasilnu regrutaciju od Crnogoraca pa čak u regrute vode ljude od 50 i 60 godina i takve kao robove pod jakom stražom vode u unutrašnjost Jugoslavije, što s njima tamo biva niko ne zna, ali svakojako zlo i naopako. Vrše takva brutalna nečovještva koja se opisati ne mogu. Čine i nasilje ženskijema, što nikad to nijesu činjeli Austro-Madžari. Narodu su sve opljačkali da je ostao svaki bez igdje ičega na ovom svijetu; to je i za nas naveliko zlo i šteta jer se nemamo odakle ishranjivati. Oni su učinjeli čuda po Cucama, sve su opljačkali i uništili gdje god su došli«, piše Niko Kašćelan. U istom izvještraju on tvrdi i ovo: » Samo da znate što je urađeno od sela u Bjelice i na ime od: Tomića, Mikulića, Dida, Ublica i Pejovića. U Cucama: od Lipe, Ražanog dola, Grebeca, Graba, Bate, Kućišta, Trnjina, Rovina, i mnogo Drugih, te i nema ništa ni od čega što se nije opljačkalo i uništeno. Iz pomenutih mjesta, kao i Drugih su pohvatali starce koji nijesu mogli u šumu pobjeći pa ih s pjesmom i urnebesom vode u zatvor«, navodi kapetan crnogorske vojske Nikola Niko Kašćelan u izvještaju brigadiru Andriji Raičeviću. U tom dosta opširnom izvještaju kaže se kako srpska uprava pod štitom regularne srpske okupacione vojske u Crnoj Gori »čini čuda od jadnog naroda; prebijaju ženama i starijema kosti kundacima od pušaka, mlade ženske siluju da im čine svaki izmet, dakle, Vi znate kad se dade nitkovima vlast i zaštita što su u stanju oni izraditi. Tako se danas odigrava od našeg žalosnog naroda pa još imaju obraza tvrditi Beogradski krvoloci da u Crnoj Gori teče med i mlijeko i da je sve mirno i da je narod zadovoljan i srećan što s njim upravljaju«. Kapetan i crnogorski gerilac Niko Kašćelan u tome uzvještaju, uz ostalo, potencira i ovo: »Zaboravih napomenuti, da su srpske trupe i pljačkaši počinjeli nečuvena djela u selu Jasikovcu u Ćeklićima – tu su svaku babu, ženu, starca i djecu čisto linčovali i svaku im kost slomili, imanje sve uništili, kuće obaljene jer ih je strah paliti pošto se boje od svjetske štampe da ih ne kritikuje, a oni čine viša čuda nego paljevine« (Prof. Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Dokumenti, Tom drugi, Bar, 1997, str. 816-817-818; Državni Arhiv Crne Gore, FEV, Ministarstvo spoljnih poslova 1920-1922, f. 107)

Vodnik Jokica Andrijević je u jednoj izjavi, koju su potvrdili kao svjedoci Mijajlo Žunić i Luka Martinić, naveo samo neke od zločina koje su srpske vlasti i njeni janjičari počinila u Martinićima (u Bjelopavlićima). U toj izjavi vodnik Andrijević navodi: »Dne 25. juna 1919. godine udarila je srbijanska vojska pod vođstvom srpskog serdara Jagoša Radovića i poslanika stranke Radovića na selo Martiniće i došli su do kuće moje i mog brata Tomice te obije opljačkali pa ih onda zapalili, njih i sve što je bilo u blizini kuće. Pri pljačkanju, gdje su našli žene, bili su ih i počinjali nad njima svakojaka zvjerstva. Kao i moju kuću, takođe su opljačkali i neke ostale Martinićske kuće, kao npr. kuću Novice Radovića, Milovana Radovića, Mika Radovića i cijele ostale martinićske kuće, koje ne htjedoše položiti zakletvu kralju Petru« (Dr Šerbo Rastoder, n. d. Tom treći, str. 1518.)

Luka Đurković, porijeklom iz Kosijera, cetinjska opština, sa Barskog Pristana 18. januara 1920. godine, u izvještaju upućenom ministru Milu Vujoviću u Rimu, opisuje borbe u Mikulićima (u okolini Bara) i pogibiju crnogorskih ustanika Mušike Rajkovića i Vasa Pavićevića. Navodi da su okupacione snage ranile pomenute: Mušiku Rajkovića i Vasa Pavićevića, pa su onda »počeli da ih ispitivaju. Rajković nije htio jednom riječi ništa da kaže, na muke su mu duh uzeli. U Mikuliće su ga ukopali, Pavićevića su doveli i u Baru ispitivali ga i skoro sve što je znao kazao im je, naposljetku su i njega na muku stavili bili: kidali komate bajonetima dok su ga sa dušom razdvojili i naposljetku su ga predali ciganima Barskim te su ga odnijeli pod pratnjom svih tambura i ukopali na Gvozdeni brijeg kod Belvedera«, navodi Luka Đurković. On piše da je tada ranjen iz istog Društva Milovan Kalezić, ali da je uspio da pobjegne i tako spase svoj život. Po Đurkoviću, okupacione srpske snage su izvršile pljačku i paljevinu po Mrkojevićima i Mikulićima, te da su tada »zapalili kuću kom. Mehmeda Pekovića i u nju sve što je bilo i kuću jednih Šabovića i još nekoliko pojata a zatvorili su 4-5 ljudi«. U tom izvještaju Luke Đurkovića stoji i poziv Crnogorskoj Kraljevskoj Vladi da »preduzme najhitnije korake da bi se stalo na put ovom najbezobzirnijem tirjanstvu kojeg rade srbijanski tirjani nad ovim narodom« (Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom treći, str. 1265-1266) .

Jedan od crnogorskih ustaničkih vođa, komandir Petar Lekić iz Seoca (Crmnica), u izvještaju o stanju u Crnoj Gori, kojeg je iz San Đovani di Medua 10.februara 1920. g. uputio crnogorskom ministru u eemigraciji Milu Vujoviću, navodi da su srpske okupacione vlasti »u Bjelice zapalili 28 kuća; u Komane zapaljene su 4 kuće, u Zagarač 5 kuća, u Cuce kuća komandira Krsta Popovića i još mnogih Drugih; u Velestovo 4 kuće, Marka Turčinovića i još mnoge Druge, u okolini Čeva i Drugih mjesta kroz Katunsku nahiju«, te da vojnim snagama, koje vrše terorisanje, ugnjetavanje i zločine protiv naroda upravlja srpski pukovnik Stojan Popović, kako piše Petar Lekić »Srbijanac koji je-kako kažu tirjanin i dugogodišnji srbijanski vođa kroz Staru Srbiju i Makedoniju«. (Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom treći, str. 1355.).

Krajem decembra 1919. i tokom januara 1920. godine bila je najžešća akcija u obračumnu sa crnogorskim komitima i ustanicima. Tada je od strane srpske vojske kojom je zapovijedao pukovnik Stojan Popović ubijen i crnogorski patriota Ivan F. Roganović iz Cuca. Kod njega je pronađeno od strane okupacionih vlasti brojno stanje tadašnjih crnogorskih komita, i to: iz Cuca 153, iz Čeva, Bjelica, Zagarča, Pješivaca, Njeguša, Ćeklića i Cetinja ukupno 473.

Srpske okupacione vlasti su u borbi sa crnogorskim komitama 13. januara 1920. godine uhvatili crnogorske ustanike-gerilce Sava Banićevića, Đoka Banićevića i Luku Banicevića i potom ih utamničili. Da bi se crnogorski rodoljubi privolili na predaju okupacionim srpskim vlastima, korišćena su razna sredstva. Komandant Odreda za gonjenje komita srpski pukovnik Stojan Popović bio je nemilosrdan. Hapsio je čitave porodice koje su bile u krvnom srodstvu i rođačkim vezama sa crnogorskim komitima. Postoji sačuvan spisak, u arhivskom dokumentu od 22. januara 1920. godine, na kojemui se nalaze 52 osobe, dominantno žene, starije, bolesne i djeca, iz sreza čevskog, koji su Držani u zatvoru sve dok se komiti nijesu predali. Ranije organi vlasti su uhapsili 120 lica, iz čevskog sreza, zbog sumnje da su pomagali crnogorskim komitima, koji su kasnije pušteni kad su se komiti koji su bili u famIlijarnim vezama sa njima predali okupacionim vlastima. U Izvještaju srpskog okupacionog pukovnika Stojana Popovića od 28. januara 1920. godine Komandantu Zetske divizijske oblasti navodi se da su vlasti utamničile 13 crnogorskih komita, koji su se predali, a da su od strane vlasti uhvaćeni i zatvoreni crnogorski gerilci Vidak P. Abramović, iz Velestova, opština čevska, te Vidak R. Kovačević, iz Novog Sela, opština Spuž, srez podgorički. Krajem januara 1920. godine u Kastratima se nalazilo, prema izvještajima organa vlasti, »400 naoružanih izbeglih Hota i Gruda i oko 300 izbeglih porodica. Ukupno ih ima oko 1200 duša«. Tu se nalazilo tada nekoliko šefova crnogorskih komita, a vlasti su se pribojavale mogućeg njihovog napada na njihovu granicu kod Podgorice. Akcija hvatanja i predaje crnogorskih komita krajem januara bila je na vrhuncu. Prema dnevnom izvještaju Komandanta Zetske divizijske oblasti generala Milorada m. Mihailovića od 29. januara 1920. godine »u Nikšićkom kraju predao se Komandi za gonjenje odmetnika, poznati odmetnik Barjaktar Radovan Mrvaljević sa još tri odmetnika; u Cucama se predalo Čevskom odredu osam odmetnika, a delovi Čevskog odreda, posle kraće borbe, uhvatili su u jednoj pećinio u planini Stavoru, istočno odd Čeva, tri odmetnika«. Dakle, tada je izbačeno iz stroja, hvatanjem i predajom, 15 crnogorskih komita.

Okupacione vlasti su u vremenu od 25. do 31. januara 1920. godine uhapsile iz opština Bjelice, Cuce, Čevo, 40 crngoroskih komita. Najveći dio njih su privoljeni na predaju vlastima, a jedan dio je uhvaćen u borbama. Iz opštine Bjeličke, uhvaćeni su od potjere srpske vojske i gonećih oreda Nikola R. Popovida, iz sela Lješev Stup, Jovan M. Vujošević (bio kao emigrant u Italiji) i Vuko Vujošević, iz sela Malošin do, dok su se predali vlastima iz sela Pejovići, Blagota Đ. Pejović i Pero R. Pejović; iz sela Ublice, Marko R. Pravilović i Ilija Đ. Pravilović, iz sela Tomići predao se okupacionim vlastima Marko S. Vušurović. Iz opštine Cuce, iz sela Ržani do predali su se Odredu za gonjenje odmetnika, kojemu je komandovao srpski pukovnik Stojan M. Popović, sljedeći crnogorski patrioti i komiti: Luka S. Živko vić, Jovan St. Živko vić, Jovan S. Živković, Blažo M. Pejović. Iz Cuckog sela Lipa Komandi za gonjenje odmetnika, predali su se tada: Boško Đ. Popović, Baćo, Đ. Popović, Jovan Đ. Popović, Zaviša G. Popović, Tripko K. Popović, Marko V. Popović, Boško P. Popović, Krsto S Popović, Mitar J. Popović, Lazar M. Popović, Živko M. Popović, Pajo T. Popović, Mirko Ž. Popović, Pero M. Popović, Mato M. Popović. Iz sela proseni do predao se okupacionim vlastima Mitar B. Marković, iz sela dobra voda Mitar N. Marković i Mitar J. Golićević, iz sela Čelina, Blagoje M. Zvicer i Đuro Kr. Zvicer, iz sela Grab Vuko R. Perišić, iz sela Meoce Dušan B. Mijanović i Vidak B. Mijanović, iz sela Prentin do Vaso B. Roganović, Blažo R. Roganović, iz sela Trnjine Petar M. Marković, iz sela Vrlji rog Andrija J. Roganović. Iz opštine Čevske predao se Đoko S. Popović, koji je došao iz Italije.

Prema izvještajima organa vlasti, akcija gonjenja crnogorskih komita bila je uspješna. Organima okupacionih vlasti predali su se 22. januara 1920. godine crnogorski komiti, borci za nezavisnost Crne Gore iz Zagarča i to: Novica S. Raičević, Jovan L. Raičević, Andrija M. Raičević, Radovan J. Raičević, Miloš P. Raičević, Spasoje B. Raičević i Miroje T. Otašević. Njih sedmorica su potom utamničeni.

Povjerenik Beogradske Vlade za Crnu Goru Ivan Lola Pavićević u depeši poslatoj sa Cetinja 31. januara 1920. godine Ministru unutrašnjih djela u Beogradu navodi da see akcija gonjenja crnogorskih komita nastavlja » i da se u posljednjih osam dana predalo 62 odmetnika, uhvaćeno 16, ranjeno 2 i poginulo 2, svega 82 odmetnika«. U toj akciji je ubijen i poznati crnogorski ustanički i komitski vođa komandir Dragiša Bojović iz Župe Nikšićke. U izvještaju Ivana Lole Pavićevića od 3. februara 1920. godine poslatom Ministru unutrašnjih djela u Beogradu navodi se da je od 4. decembra 1919 do 2. februara 1920. godine izbačeno iz stroja 420 crnogorskih komita.

Crnogorski oslobodilački komitski pokret je u to vrijeme značajno gubio svoj intezitet. To je i logično jer su operisali u izuzetno teškim, nepodnošljivim uslovima. U Izvještaju komandanta Zetske divizijske oblasti generala Milorada M. Mihailovića od 1. februara 1920. godine navodi se da se »gonjenje odmetnika najintezivnije produžava. Odmetnici počinju malaksavati, što najbolje svedoči jako predavanje i to iz družine Krsta Popovića i Dušana Vukovića. Gde je do sada bio najjači. Danas se predalo: komandantu čevskog odreda: Bivši Barjaktar Filip Krivokapić, sa celom svojom Družinom od 56. odmetnika, svi iz Cuca, i još 4 odmetnika, svega 61 odmetnik«. U tom Izvještaju nalazimo podatak da se 1. februara komandantu Nikšićkog Gonećeg odreda predao jedan od najpoznatijih komitskih vođa pop Ljubo Nikolić sa 8 drugova. To znači da se 1. februara 1920. godine, predalo okupacionim vlastima 70 crnogorskih komita iz komitske grupe Barjaktara Filipa Krivokapića iz Cuca 61, i 9 iz grupe popa Ljuba Nikolića iz Nikšića, zajedno sa svojim vođama.

Do početka februara 1920. godine, Čevskom gonećem odredu predalo se još 11 crnogorskih komita, a Nikšićkom gonećem odredu 4 komite, a 30. januara 1920. godine Čevskom gonećem odredu predalo se 13 crnogorskih gerilaca, Nikšićkom gonećem odredu 1, dok su uhvaćena 4. Komandant Zetske divizijske oblasti general Mihailović izvještava Beograd 2. februara 1920. godine da su se tog dana predali 20 crnogorskih komita iz Cuca komandantu Čevskog gonećeg odreda, a 1 komita Komandantu Nikšićkog gonećeg odreda. Okupacioni general Mihailović sumira rezultate akcije protiv crnogorskih gerilaca, pa ekscplicira da je vojna akcija protiv crnogorskih komita od 4 decembra 1919. do zaključno s 2. februarom 1920. godine urodila plodom i da je: ubijen 21 crnogorski odmetnik, da je uhvaćeno 43, s oružjem odbejeglih regruta Nikšićkog bataljona 122, a da se predalo 235, svega 421 crnogorskih komita. U izvještaju Komande Zetske divizijske oblasti, od 3. februara 1920 godine, navodi se podatak da se Čevskom gonećem odredu predalo 6 komita, podgoričkom gonećem odredi 2 komita, Nikšićkom gonećem odredu 6, od kojih je jedan kapetan crnogorske vojske Boško Ćetković, ukupno 14 komita. U to vrijeme akciji Gonećih vojnih odreda uzmicali i suprotstavljali su se komitske grupe koje su brojale 70 ljudi, a koje su bile pod komandom crnogorskih oficira i gerilaca Todora Borozana i Mašana Borozana. Takođe, ustaničke vođe Krsto Z. Popović, Dušan Vuković, Pero Tujov Vuković, Savo Čelebić, Živko Nikčević, Niko Kašćelan, Milisav Nikolić, Živko M. Nikolić, Radojica Nikčević i drugi nijesu htjeli da se predaju, a nijesu mogli biti uhvaćeni od strane okupacionih vlasti.

Gonećim odredima srpske okupacione vojske 5. februara 1920. godine predao se crnogorski patriota i kapetan crnogorske vojske Simo Krivokapić, jedan od čuvenih komitskih vođa, sa tri svoja Druga. Tada se Červskom gonećem odredu predao 1 crnogorski komita, dok su 4 uhvaćena, a Nikšićkom gonećem odredu predalo se 2 komita, dok se 6. februara 1920. godine u Nikšićkom kraju predalo još dvojica crnogorskih gerilaca, a jedan je uhvaćen. Komandi zetskog gonećeg odreda 5. februara 1920. godine predalo se 5 komita, a Komandi Nikšićkog gonećeg odreda 3 komita i 4 odbjegla regruta. Povjerenik Beogradske Vlade za Crnu Goru Ivan Lola Pavićević u šifrovanoj depeši sa Cetinja 10. februara 1920. godine izvještava Ministra unutrašnjih djela u Beogradu da se iz Nikšićkog i kolašinskog okruga u periodu od 3. februara do 10. februara 1920. godine predalo vlastima i da je od vlasti uhvaćeno 76 crnogorskih komita.

Komandi Čevskog gonećeg odreda 10 februara 1920. godine u Cucama se predao gerilac Jovo Zvicer, a kapetan crnogorske vojske i komita Krsto Vujović predao se na Cetinju, jedan od vođa komitskog pokreta na prostoru katunske nahije. Nedostupni srpskoj potjeri bili su tada crngoorski gerilci Todor Borozan, s Bokova, Savo Čelebić, iz Štitara, te Božidar Vujović i Petar Brnović iz Podgorice.

Jedan od najpoznatijih komitskih vođa s prostora Nikšića i okoline kapetan Ilija Damjanović (koji je kraće vrijeme bio primljen u vojsku Kraljevine SHS, ali je ubrzo napustio i pridružio se crnogorskom ustaničkom i komitskom pokretu i postao jedan od njegovih vođa) predao se 11. februara 1920. godine Komandantu Nikšićkog gonećeg odreda; istome se predao i komandir crnogorske vojske i komitski vođa Mato Todorović sa 11 komita.

Tokom februara 1920. godine u akciji protiv crnogorskih ustanika i komita uhvaćeni su i privoljeni na predaju: komandir crnogorske vojske Ibro Bulatović, vođa komita u kolašinskoj oblasti, te crnogorski oficir Luka Popović, jedan od komitskih vođa u Nikšićkom kraju.

U akcijama protiv crnogorskih ustanika i komita do 7. marta 1920. godine, okupacione srpske vlasti postigle su sljedeće rezultate: ubijeno je 22 komita, uhvaćeno i natjeramo na predaju 599, uhvaćeno i natjerano na predaju 136 odbjeglih vojnika, koji su bili pod uticajem komitske agitacije i koji se od njih nijesu puno razlikovali, ukupno 757 komita.

Na dan 14. februara 1920. godine na teritoriji Cetinjske oblasti nalazilo se par desetina ustanika i gerilaca crnogorskih: 13 Bokovljana, 2 Kosijera i 1 Đinović, 8 Ljubotinjana, 3 Donjokrajca, 1 Bajica, 11 Ćeklića, 1 Konadžija.

Vojne operacije srpske vojske, gonećih odreda u pogledu istrebljivanja crnogorskog komitskog pokreta tokom marta 1920. godine na prostoru stare Crne Gore bile su velikim dijelom završene. Crnogorska oslobodilačka borba tada se bližila porazu. Jedan broj crnogorskih komita i ustanika emigrirao je u Italiju. Iz sreza čevskog februara 1920. godine u Italiji se u egzilu nalazilo 38 crnogorskih ustanika i komita. Tokom februara i marta 1920. godine komandir Ivan Bulatović se sa ustaničkom grupom od 50 ljudi nalazio u okolini Nikšića, Milisav Nikolić sa 10 vojnika u Maganiku, Živko Nikčević i Radojica Nikčević sa 15 vojnika u Budošu, Rade Kršikapa sa 15 vojnika u Uskoke i oko Bijelog Polja, Todor Dulović sa 20 vojnika oko Tare i kroz Moraču, Bulatovića-Kolašinaca bilo je u šumi 15 vojnika i Novica Radović sa grupom od 15 vojnika.

U to vrijeme crnogorski oficiri i komiti major Vojin Lazović i kapetan Krsto Ivanović iz Kuča sa Albancima iz Hota i Gruda preduzimali su ustaničke akcije na prostoru Kastrata i okoline Podgorice protiv organa okupacione vlasti i izbjegavali su uspješno potjere.

Tokom 15 februara 1920. godine, srpske okupacione trupe sa boko-kotorskog odsjeka uhvatili su dva crnogorska komita od kojih je jedan Krsto Kašćelan sa Njeguša, a tog dana se čevskom gonećem odredu predalo 9 komita, a Komandi Nikšićkog Odsjeka 6 komita, dok su uhvaćena 3 ranije odbjegla regruta.

Komandantu čevskog gonećeg odreda 17. februara 1920. godine predalo se 15 crnogorskih komita iz Njeguša i 2 komita iz Cuca, od kojih je jedan bio stalni ordonans vrhovnog komandanta svih crnogorskih komita komandira Krsta Zrnova Popovića. Tog dana Komandi Nikšićkog gonećeg odreda predali su se 2 crnogorska gerilca.

U izvještaju Komandanta Zetske divizijske oblasti generala Milorada Mihailovića od 19. februara 1920. godine kaže se da su se Nikšićkom gonećem odredu tog dana predali 10 crnogorskih komita, od kojih su dvojica komitske vođe i to: poručnik Kosto Radović iz Banjana i poručnik Ilija Kecojević iz Pive. Tada se Čevskom gonećem odredu predalo još 5 komita, u Boki Kotorskoj 3 komita iz Cuca, a na Cetinju 1 komita.

Komandant »Čevskog odreda za gonjenje odmetnika« pukovnik Stojan M. Popović u izvještaju Komandantu Zetske divizijske oblasti 20. februara 1920. godine dostavlja spisak sa brojnim stanjem crnogorskih komita u čevskoj i njeguškoj oblasti, sa preciziranjem vođa komitskih grupa, pa zaključuje da je komita bilo 374, te da je od tog broja emigriralo u Italiju 84, da je uhvaćeno 234, a ubijeno 7, i da se u šumi nalaze još 49 komita. Kao vođe komitskih grupa navodi Andriju Dragutinovića, iz sela Ubli ćeklićki (u svojoj grupi ima 16 komita), Krsta Zrnova Popovića (ističe se da se nijesu predali zajedno s Krstom još trojica komita iz Cuca), Boška-Musu Vukovića iz Bandića (koji u grupi ima 8 komita i izbjegava potjere), Vasa Kr. Markovića iz cuckog sela Dobra voda, s kojim se nalazi, ali ne u grupi, još jedan komita, Jovana Nikolića, selo Vojnići, čevska opština, sa još 4 komita koji su u šumi i operišu, Dušana Vukovića, iz sela Prediša, opštine Bjelice, sa 12 drugova kojemu »ne može da se uđe u trag već 10, a ne zna se da li su svi u grupi ili su podeljeni« i Nika Kašćelana, selo Mirac, opština Njeguši, za koga se ne zna je li emigirirao u Italiju ili je u Njegušima.

Komandantu cjelokupne žandarmerije u Beogradu pukovnik Hurkijević s Cetinja piše u izvještaju od 23. februara 1920. godine da se toga dana sa svojim pristalicama predao vlastima na Cetinju komitska vođa kapetan Đuro Kapičić (Kapa) iz Uganja, srez Cetinjski. Tada se ustanički i komitski vođa komandir Đuro Kapa predao okupacionim vlastima sa 12 komita na Cetinju, a istoga dana predao se u Nikšiću jedan od ustaničkim i komitskih vođa u Nikšićkom kraju Barjaktar crnogorski Nikola Perović.

Crngorska oslobodilačka komitska borba krajem 1919. i početkom 1920. godine gubi dotadašnju masovnost i snagu. To je bilo i logično s obzirom na užasnu situaciju u koju su se našli crnogorski ustanici. Produženje oružane borbe za nezavisnost Crne Gore u takvim uslovima bilo je jako teško. Teror i zločini vlasti bili su masovni, veliki broj crnogorskih komita je bio primoran da se preda vlastima, a mnogi, i to oni najuporniji, nastavili su da prkose komitujući i dalje crnogorskim šumama. U Medovi je komandir Marko Vučeraković bio na čelu crnogorskih ustaničkih vojnih snaga, koje su po nalogu Crnogorske Vlade i dvora Kralja Nikole, u komitskim grupama prebacIvane sa konkretnim operativnim ustaničkim i Drugim zadacima u unutrašnjost Crne Gore. Tokom februara 1920. godine komandir Marko Vučeraković je poslao nekoliko komitskih grupa da djejstvuju širom okupirane zemlje. Poslao je Marko Vučeraković 20. februara 1920. godine potporučnika Tomicu Lekića sa devet vojnika u Vasojeviće i plavogusinjsku oblast; 20 februara 1920. godine uputio je komandira Pera Vukovića i kapetana Boža Bećira sa još šest vojnika u unutrašnjost Crne Gore s ciljem da se povežu s crnogorskim ustanicima i komitima, a 25 februara 1920. godine poslao je kapatana Nika Đeloševića za Kuče i okolinu Podgorice, dok je 28. februara uputio potporučnika Petra Pekića za Bojanu i dalje, đe se nalazio kapetan Savo Raspopović sa nekoliko svojih komita. Pomenuti su dobili zadatak da podnesu izvještaje o stanju u zemlji, svaki iz svoga reona. Tokom marta 1920. godine poručnik Tomica Lekić i Barjaktar Bogić Jovović sa još trojicom Drugova, komita, bili su na području AnDrijevice, u vojno-političkoj misiji i akciji. Na prostoru Nikšića 3. marta 1920. godine okupacionim vlastima predalo se još 6 crnogorskih komita. Nikšićkoj vojnoj posadi predalo se 10 odbjeglih regruta 21. marta 1920. godine.

U Rovcima je buknuo masovni ustanak za nezavisnost Crne Gore i to u vrijeme kad je ustanak i komitski pokret u Katunskoj nahiji i u velikom dijelu Crne Gore bio skoro na izdisaju. Ustaničke vođe iz cijele Crne Gore, koje su bile na slobodi, i koje nijesu emigrirale iz domovine, koncentrisali su se u Rovcima. Komandant vojne posade u Kolašinu major Živ. Jovanović 4. aprila 1920. godine javlja komandantu Zetske divizijske oblasti da jer broj crnogorskih ustanika i komita u Rovcima povećžan na 500. U Rovcima su se tada nalazile ustaničke vođe iz Nikšića Vasko Marojević, Živko Nikčević, Radojica Nikčević, Nikica Radojević, student iz Martinića, Milisav Nikolić i Drugi. U sukobima sa srpskom žandarmerijom u selu Mrtvo Duboko Rovčane je predvodio Božo Bulatović. Komandant Zetske divizijske oblasti u izvještaju Vrhovnoj komandi u Beogradu javlja da je u Rovcima 6. aprila 1920. godine bilo koncentrisano 484 komita. Vojska i žandarmerija okupila se u cilju slamanja ustaničkog otpora u Rovcima. Nekoliko dana vođene su žestoke oružane borbe. Goneći odredi, vojska i žandarmerija uspjeli su tokom aprila da slome rovački ustanak. Bilo je mnogo mrtvih i ranjenih, uhapšenih, te popaljenih crnogorskih domova. Rovci su, uz žilav otpor, poraženi od strane srpske vojske, žandarmerije. Uslijedile su kaznene ekspedicije i masovne represalije nad stanovništvom u Rovcima.

Bijeg nekoliko crnogorskih patriota iz Cetinjskog zatvora u noći između 21. i 22. aprila 1920. godine uspješno je izvedeno. Iz Cetinjskog zatvora uspjeli su pobjeći crnogorski komiti i ustanici: Marko Kapa, iz Uganja, star 23 godine; Savo Beleda iz Uganja, star 28 godina, Blažo P. Martinović, iz Cetinja, star 25 godina, Mitar B. Marković, iz Cuca, star 37 godina, Petar M. Marković, iz Cuca, star 25 godina i Andrija J. Roganović, iz Cuca, star 26. godina. Iz vojnog zatvora na Cetinju uspjeli su da pobjegnu 2. maja 1920. godine crngoorski komiti i ustanici: Petar Radović, narednik, iz Kosijera, Špiro Stanojević iz Velestova, Đuro Krivokapić iz zaljuti, Nikola Banićević iz Zaljuti, Radovan Perović iz Đurine doline, Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića, Vidak Abramović, s Velestova, Vaso Stanojević, s Velestova, Đuro Đurović s Velestova. S njima je pobjegao iz zatvora i Tajir Jusuf, italijanski žandarm. Oni su se ponovo odmetnuli u šumu, da se s oružjem u ruci bore za restauraciju nezavisne Kraljevine Crne Gore i protiv srpske okupacije njihove domovine. Crnogorski ustanik i komita iz Kosijera Petar Radović je sa komitskom grupom djejstvovao potom na prostoru opštine kosijersko-bokovske, potom u zaseoku Orašani iznad Kosijera i Đinovića. U grupi sa njim operisali su Blagota Vujović iz Mikulića, Andrija Ivanović iz Tomića i Đoko L. Popović iz Cuca. Načelnik cetinjskog sreza naredio je 26. juna 1920. godine da se raseli cijela famIlija Gaja F. Radovića, oca komite Petra Radovića, sa mjesta njihovog boravka u zaseoku Orašani iznad Kosijera i Đinovića.

Iz Nikšićkog Istražnog zatvora u noći 10-11. maja 1920. godine pobjegli su sljedeći crnogorski komiti i ustanici, koji su ranije bili uhvaćeni ili se predali okupacionim vlastima, i to: Mato Todorović, komandir, Ilija Damjanović, kapetan, Stanko Ivanović-Sabah, Risto Kovačević, Tomo Poček, Milo Bojović, Đuro Todorović, Vasilije Mićković, Marko Ćetković, Blagoje Vučić, Boško Abramović, Obrad Janjušević, Obren Aleksić i oficir Tomica Peković.

Iz Komanske opštine djejstvovali su crnogorski komiti i ustanici, za koje nečelnik čevskog sreza 7. juna 1920. godine traži od Suda Komanske opštine da mu se pribave podaci o: Bošku-Musi P. Vukoviću (koji se odmetnuo januara 1919), te njegovom bratu Iliji P. Vukoviću, potom, Ćetku B. Jovanoviću, Stevanu B. Radonjiću, Spasoju S. Radonjiću, Đuru J. Radonjiću, Baću J. Radonjiću, Savu M. Pejoviću i Milovanu P. RaDuloviću. Baćo J. Radonjić odmetnuo se, otišao u komite decembra 1919. godine, a svi ostali, izuzev Boška-Muse Vukovića, odmetnuli su se u komite 18. jula 1919. godine.

Iz Sudskog zatvora na Cetinju 15. jula 1920 godine uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu za njima. Tada su iz Cetinjskog zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti i gerilci: Iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković; iz opštine opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan, iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović, iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Adžić, iz opštine Župske Filip Jovićević, iz cucke opštine, Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar NJ. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina, iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković i Pavle Gardašević, iz opštine čevske Marko Vujović, iz opštine bjeličke Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, iz opštine cucke Milan Milić, Mato Popović, Mašan Popović, Živko Popović, iz njeguške opštine Jovan Peraš, iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živko vić, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević. (Dr Šerbo Rastoder, c. d. dok. Br. 1314, Tom treći, str. 1592-1594)

Bjekstva crnogorskih komita iz zatvora bila su rasprostranjena pojava širom Crne Gore. Tako je iz zatvora u Pljevljima 18. jula 1920. godine uspio da pobjegne komita Dušan Mitrović, star 26. godina. Uporedo s procesom bjekstva iz zatvora crnogorskih komita, događao se i proces njihove predaje vlastima i njihovog hvatanja od strane vlasti. Na Bjelašnici je od 20 do 28. jul a 1920 godine uhvaćen komita iz andrijevačkog okruga Gavro Jelić, koji je 20 dana ranije bio pobjegao iz istražnog zatvora. Iz okruga kolašinskog predao se tada i komita Savo Bulatović. Komiti islamske vjere Medo Ferović i Jakub Sula iz Plava sa 60 drugova sa albanske teritorije uputili su se za Đakovicu, potom Plav, a komita Bogić Ovović iz andrijevačkog okruga vratio se iz Albanije sa 8 drugova i tada se nalazio podno Komova.

Iz vojne bolnice na Cetinju noći između 17 i 18 avgusta 1920 pobjegao je crnogorski komita, rodom iz Podgorice, Petar Brnović.

Jedan od najčuvenijih ustaničkih i komitskih vođa Živko Nikčević je sa 5 drugova uspio da izbjegne u Albaniju u Drugoj polovini oktobra 1920. godine. Sa Živko m Nikčevićem su izbjegli Ilija Kontić, Mihailo Nikčević, Novica Nikčević, Spasoje Drašković i Krsto Peković. Oni su, sem Živka Nikčevića, pritvoreni u Skadru u jednoj privatnoj kući, a tada je crnogorski komita kapetan Mihailo Vujošević sa još dva druga takođe pritvoren u Skadru. Oni su trebali da se sastanu sa Andrijom Prljom, sekretarom Ministarstva inostranih poslova Crnogorske nejske Vlade, koji je iz Italije stigao u San Đovani di Medua, i Hasan-beg Prištinom. Na Pulaju (ušće Bojane) 16 oktobra 1920. godine uhvaćeni su crnogorski komiti: poručnik Pavle Kaluđerović, Mile Kaluđerović, Marko Popović, Dušan Vrbica, Ćetko Banićević i Jovan Peraš i dovedeni u Skadar. Oni su, prema izvještaju Komade Zetske divizijske oblasti od 18 oktobra 1920. godine, izjavili albanskoj Vladi da pripadaju komitskoj grupi Živka Nikčevića i da se, po njihovom tvrđenju, u okolini Nikšića tada nalazilo oko 420 ljudi u statusu komita.

Otpor i pobuna protiv okupacionih vlasti u Crnoj Gori početkom i tokom 1921. godine širom Crne Gore donosila je kontinuirana odmetanja i komitske akcije. Na prostoru cetinjskog sreza djelovale su komitske grupe, među kojima je posebno zapažena bila grupa komandira Sava Čelebića. Plemenski kapetan Stevo Knežević, sa sinom Dušanom Kneževićem, koji su ranije bili u zatvoru kao politički zatvorenici iz razloga su se protivili i oDrupirali srpskom ropstvu, te narednik Đuro Milanović i Petar Milanović iz Dobrske Župe, priključili su se februara 1921. godine komitskoj grupi Sava Čelebića, kojoj su pripadali i: Filip. M. Janković, kao i mlađi sin komite Steva Kneževića, Petar Knežević i Petar F. Šofranac. Imovinu crnogorskog komite Steva Kneževića orgamni okupacione vlasti su popisale i stavile pod svoj nadzor i upravu, zapravo, vlast, a njegovu suprugu Stanu Knežević i snahu Veliku Knežević su uhapsili. Okupacione vlasti su vršile i plenidbu čunova i lađa stanovništvu na obalama Skadarskog jezera, zapravo, otimali im ta sredstva, pod političkim optužbama da ih koriste u svehe prebacivanja komita preko granice, a u stvari sa ciljem da im ukinu jedan od glavnih izvora egzistencijalne prirode za životno izdržavanje. Takođe, sstanovnicima sela Dodoša, Dujeve, Bobije, Drušića, Rvaša, Beove glavice, Briđa, Goljemada, Meteriza, Dobrske župe, đalaca, Đinovića, Kosijera i Štitara na osnovu naredbe okupacionih vlasti njeni organi oduzimali su vatreno oružje i eksplozivna sredstva tokom februara 1921. godine. Vršen je pretres po kućama u pomenutim selima, hapšeni su ljudi iz tih sela. Tokom marta 1921. godine okupacione vlasti su izvršile razoružanje stanovništva na prostoru Boke Kotorske, Budve i Paštrovića.

Hapšenja crnogorskih građana od strane militarnih i civilnih okupacionih vlasti su se nastavljala i tokom februara 1921. godine, pod optužbama da su pomagali crnogorske ustanike i komite. Tako je od strane vlasti 14. februara 1921. godine od strane žandarma uhapšen i sproveden u zatvor Božo Dragojević iz Drušića. Akcija okupacionih vlasti protiv crnogorskih komita bila je u to vrijeme veoma izražena. Crnogorski građani su ucjenjivani, oglašavani za hajduke, odmetali su se u šumu da bi pružili otpor ugnjetavanju njihove zemlje i naroda. Događala su se nova odmetanja, komitovanja, kao izraz prkosa tiranskom režimu. Sresko načelstvo Kreljevstva SHS sa Čeva je 16. februara 1921. godine Načelstvu cetinjskog okruga slalo informacije o ličnim podacima i opisu odbjeglih crnogorskih komita Nikole Perutovića, stara 52 godine, Miloša Perutovića, stara 49 godina, i Ilije Perutovića, stara 18. godina, s zapovijedi da se preduzmu sve mjere sa ciljem da se oni uhvate ili ubiju. Odmetanja s ciljem otpora okupacionim srpskim vlastima bila su u to vrijeme česta, redovna pojava. Tako se u noći 26. februara 1921. godine odmetnulo u komite 18 stanovnika iz sela Dodoša i okolnih sela i to: Petar M. Šofranac, Marko LJ. Lopičić, Mitar S. Lopičić, Milan L. Vukotić, Jovan L. Vukotić, Marko Vukotić, Pero S. Vukotić, Jovan P. Janković, Nikola T. Jovićević, Rako M. Jovićević, Vaso L. Jovićević, Jovo M. Lopičić, Marko M. Jovićević, Luka M. Jovićević, Marko M. Pajović, Ilija S. Bušković, Vido J. Ražnatović, Nikola J. Ražnatović i Đuro I. Jovićević. Iz sela Dodoši, Bobija, Jankovića krš, Rvaši i Drugih u okolini, kao komiti bili su još u to vrijeme i: Savo P. Kraljević, Đuro S. Dragojević, Jovo Š. Tatar, Luka I. Jovićević, Vido J. Ražnatović, Periša J. Janković, Milo M. Pajović, Marija M Tatar, Ilija S. Bušković, Marko A. Lopičić, Rako M. Jovićević, Lazar S. Vukotić, Vido L. Vukotić, Savo S. Vukotić, Luka B. Jovićević, Milo M. Pajović i Marko M. Jovićević.

Odbjegla su u šumu u znak otpora okupacionim vlastima 28. februara 1921. godine iz Riječke i Lješanske nahije ova lica: Stevan P. Jovićević, Dušan M. Jovićević i Ljubica M. Jovićević iz Češljara, kao i Vaso I. Janković, a isto su učinjeli iz Dobrske župe sin Jovan M. Milanovića, oficira crnogorske vojske, koji je vršio propagandu i agitaciju i otpor protiv okupacionog stanja i režima, Stevo Jovanovov Milanović, i Mirko Vujović. Vlasti su početkom marta 1921. godine izdala rješenje o hapšenju Vasa Lekića iz Komarna i Ilije I. Ražnatovića sa Lipovika, pod optužbom da su organizovali i izveli prezov preko Skadarskog jezera za Albaniju, ustaničke, komitske grupe koju je predvodio crnogorski oficir i borac za pravo, čast i slobodu Crne Gore Jovan Nikolić. Okupacione vlasti su 3. marta 1921. godine izvšile hapšenje Vasa Lekića i Ilije I. Ražnatovića.

I na sjeveru Crne Gore komitski i ustanički pokret u to vrijeme bio je veoma zapažen. U AnDrijevačkom okrugu početkom marta djejstvovalo je u znak otpora okupacionim vlastima 18 komita, čiji su vođe bili kapetan crnogorske vojske Stevan Lekić, iz sreza Kraljskog, i crnogorski Barjaktar Bogić Jovović, koji je ranije održavao vezu s generalom Radomirom Vešovićem, iz sreza AnDrijevačkog. Iz sreza plavo-gusinjskog bilo je 406 Muslimana, koji su nakon plavogusinjske pobune 1919. godine, uspjeli da emigriraju u Albaniju, a njihovi glavni vođe su bili iz Plava: Bejto Adžnajorović, Šeljko Kurtić, Aso Ferović i Medo Ferović.

Okupacione vlasti su posredstvom svojih militarnih organa 23. marta 1921. godine izvršile hapšenje Đura Filipova Krivokapića, sina čuvenog crnogorskog ustanika i gerilca Filipa Krivokapića, iz Dobrog dola u Cucama, a dan kasnije uhapsile su i njegovog rođaka Andriju Vidakova Krivokapića. Tada su uhapšene i saslušavane i Plana Markova Krivokapić, strina Đura Krivokapića, i Borika Krivokapić, majka Andrije V. Krivokapića.

Crnogorska oslobodfilačka borba gerilskog karaktera realno u to vrijeme nije u konačnom objektivno mogla imati pobjedonosni rezultat, ali crnogorski ustanici i komiti i to značajan dio njih podnosio je velike žrtve i išao bekompromisno u borbu do posljednjeg daha. Okupacione vlasti su zatvorske ćelije punile crnogorskim komitima i ustanicima, koji su im pali šaka. Tako su u tamnicu na Cetinju 28. marta 1921. godine stražarno spovedeni uhvaćeni crnogorski komiti i rodoljubi Vuko Stevović, iz Prentina dola i Lazar Roganović iz Kobiljeg dola, oba iz cucke opštine. U to vrijeme, i tokom čitave 1921. godine, okupacionim vlastima zadavao je velike muke i nemiran san i crnogorski ustanik i komita Filip Milošev Krivokapić iz Cuca, sa komitskom grupom kojoj su pripadali i Đoko Gajov Krivokapić, Jovo Savov Krivokapić i Đoko M. Đurović, svi iz Cuca. Za Filipom M. Krivokapićem još ranije vlasti su bile raspisale potjernicu i obećale nagradu onima koji ga uhvate i ubiju od 100.000 dinara. Međutim, Filip Milošev Krivokapić je tada uspješno sa svojom komitskom grupom izbjegavao hapšenje i uspješno se suprtotstavljao okupatorskim goniteljima. Vlasti su uhapsile i saslušavale 6. septembra 1921. godine Joku Filipovu Mitrović, iz Vojkovića, sestru komite Filipa Miloševa Krivokapića. Filip Krivokapić je zajedno sa komitskom grupom Sava Čelebića i Đorđija Kustudića, u društvu od 22 komita, 13. septembra 1921. godine emigrirao za Albaniju.

U noći između 25. i 26. septembra 1921. godine pobjegao je iz bolnice na Kruševcu, đe je bio upućen na liječenje, crnogorski ustanik i komita Đorđije Savov Drašković, iz Petrova Dola, Cuce, koji je bio zatvorenik u Podgorici.

Maja 1921. godine vlasti su uhapsile i saslušavale crnogorskog ustanika, emigranta i komitu Vidaka Cvijovića, koji je bio poručnik u crnogorskoj vojsci u egzilu u Gaeti (Italija). Mnogi crnogorski ustanici i emigranti, koji su se tokom 1921. godine vratili iz Gaete u Kraljevinu SHS, bili su hapšeni i saslušavani od strane vlaasti. To je bi slučaj i sa povratnicima iz Italije, Dušanom Lipovcem iz Građana, Đurom Ivovim Popovićem iz Građana, Blažom Banovićem iz Prekornice, Đurom Lipovcem i Jovanom Lipovcem iz Građana i Nikolom Perutovićem, iz čevske Markovine.

U Nikšićkom kraju 22. juna 1921. godine primorani su na predaju u Nikšiću vlastima, crnogorski ustanici i komiti, oglašeni odmetnicima, Sekule Aleksić i Dušan Golubović. Juna 1921. godine ubijen je od strane okupacionih vlasti poznati crnogorski ustanik i komita Obren Aleksić. Ubijen je i komita Aleksa Biberčić, koji je bio u grupi zajedno sa Obrenom Aleksićem, koji je tada takođe ubijen, a koji su komitovali najčešće na području Grahovo-Bileća. Od aprila do juna 1921. godine predali su se vlastima komiti, dvojica Šekarića, a zatim i komita Ilija Subotić. Krajem juna 1921. godine u Nevesinjskom srezu ubijeni su komiti Jovan Krtolica i Pero Babić, a ranjen i uhvaćen Mašan Bataković. Oni su sačinjavali komitsku grupu, koja je time razbijena od strane organa okupacionih vlasti. Pripadnik te komitske grupe bio je i Vidak Mandić, uhvaćen je od strane žandarmerijske patrole koja je pripadala Nikšićkom žandarmertijskom vodu 13. juna 1921. godine i sproveden u zatvor.

U sukobu sa žanarmerijom 24 februara 1921. godine na prostoru sjeverno od Žabljaka prema Pljevljima poginulo je i ranjeno 5 komita oglašenih za odmetnike. Takođe, 24 februara 1921. godine u oružanom sukobu sa žandarmerijskom patrolom iz voda Šavničkog, odbijajući poziv na predaju, poginuo je crnogorski komita Mirko Knežević.

Crnogorski komita Pavle Golović, iz Prošćenja, srez šavnički je bio uhapšen od strane žandarma, ali je uspio da pobjegne od sprovodnika 13. decembra 1921. godine.

Tokom 1921. godine vlastima se predalo 12 crnogorskih komita iz Cucke, Bjeličke i Zagaračke opštine i to: Miloš Z. Krivokapić iz Trešnjeva, Niko R. Perović, sa Izvora, te iz Zaljuti: Dušan J. Krivokapić, Todor I. Krivokapić, Niko J. Krivokapić, Niko M. Krivokapić, Andrija J. Roganović, Bukovica, Gulub J. Roganović, Bukovica, Milan K. Milić, iz bjeličkog Duba, Radovan P. Vujić, Dide, Vuko AnDrić, Meoca i Miroje Otašević, donjeg Zagarča. Kao odmetnici, nedostupni vlastima tada su iz čevskog sreza bili Andrija RaDulović iz Komana i Andrija Pejović iz Bjelica. Iz Sreza Čevskog, prema podacima Nečelstva čevskog okruga, od 8. januara 1922. godine, u 1921. godini bilo je 128 odmetnika-emigranata, od kojih su se povratili u zemlju 72, a u Italiji i Albaniji se nalazilo još 56.

Potporučnik crnogorske kraljevske vojske Dragiša Dragićević, u jednoj izjavi govori o zločinima i nasilju srpskog režima na teritoriji Crne Gore, što su kao svjedoci potvrdili Aleksa Đokić i Miloš Turčinović, sljedeće: »Mjeseca avgusta 1919. došle su srbijanske trupe u moje selo, te doznavši da su sinovi Vaska Dragićevića, starca od 80 godina, ustali da brane čast svoje domovine i svojih, uhvatili su ga te vezana tukli sa mokrim konopom, prijeteći mu sa smrću da kaže gdje su mu sinovi. Pošto nijesu to mogli od njega doznati, jer isti to nije znao, pokušali su na najgrozniji način, zatvorivši ga u njegovoj sopstvenoj kući, i zapalivši mu istu, kako bi ga na to nagnali. Vidjevši da isti ostaje nepokolebljiv pri svojoj odluci, ugasili su mu kuću koju su zapalili i opljačkali je. Njega su tako stara bijući u zatvor poslali. I njegovog sina Iliju privezali su za jedna kola, te bijući ga nagonili da ista vuče sve dok ne prokaže svoga brata i ostale ustanike. I njegovog drugog sina, Nikolu, bivšeg pisara Kapetanskog suda iz Spuža, zatvorili su. Najgroznijim mukama htjeli su i od njega da doznadu gdje su ustanici. Po četiri puta izvodili su ga na strijeljanje, te pošto ni od njega nijesu mogli ništa doznati, tako izmrcvarenog napokon su ga ubili. Ustanik Lakić Marković, koji je bio sa nama, nesrećnim slučajem dopao je u njihove zlikovačke kandže. Istoga su poslije dugog mučenja ubili i njegov leš na ulicu bacili, gdje je za tri dana nesahranjen ostao, te napokon po njihovoj naredbi morala ga je njegova žena ukopati« . (Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom treći, str. 1528-1529).

Crnogorski ustanici, koji su vodili žestoku gerilsku, komitsku borbu za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore: Živko M. Nikčević, sekretar Ministarstva unutrašnjih poslova, Milisav Nikčević, učitelj, Radojica Nikčević, četovođa, por. Jovan Nikolić, potpor. Đorđije Kustudić, potpor. Marko Vujović, potpor. Marko Popović i potpor. Spasoje Drašković su 28. marta 1920. godine (Budoš) podnijeli opširan izvještaj Predsjedniku Crnogorske Vlade u progonstvu (Nej kod Pariza u Francuskoj) Jovanu Simonovom Plamencu o sukobima u Nikšićkom poDručju krajem 1919. godine i u početku 1920. godine, situaciji u kraju i nasilju, zločinima nad narodom. U tom izvještaju navodi se da je 12. XI 1919. odine poginuo crnogorski ustanik Nikola Nikolić. Isti izvještaj saDrži i to da je 19. XI 1919. g. »neprijatelj je topom gađao u sela Vitasojeviće i Bokmilojeviće, ušao je u sela i zarobio Radula Boškovića sa još jednim Drugom«. Opisujući oružane konfrontacije između crnogorskih ustanika i srpskih trupa oni u izvještaju navode da je »neprijatelj zauzeo Carev Most, izveo topove na Panduricu i odatale otvorio paljbu na kuće Stubičke. Toga dana sastavile su se vojske iz Nikšića i Podgorice na Panduricu i po svom običaju odmah otpočele pljačku po kućama i životinje. Tom prilikom zapalili su i dvije kuće. U ovoj borbi poginuo je od strane naše jedan seljak Nikčević kod kuće kojega je neprijatelj ubio a koji nije učestvovao u borbi. Odmah su uhvatili 16 seljaka Nikčevića koje su tukli, poslije povezali u lance i poveli u Nikšić te ih stavili pod voltove od Pivare gdje i danas trunu. Zarobljenog Radula Boškovića sa Drugom poveli su u Nikšić i kako smo izviješteni odmah su obojicu rastrgli na bajunete, a vjerovatno je, pošto do sada o njima dvojici ne zna niko ništa. Roditelji zarobljenika išli su kod vlasti te ih pitali gdje su im sinovi, a ovi su im odgovorili da neće nikad za njih znati gje su«. U pomenutom izvještaju crnogorskih ustanika podnešenom Jovanu S. Plamencu, navodi se da je crnogorski ustanik Milosav V. Nikčević 19. XI 1919. godine u svojoj kući bio opkoljen i zarobljen od strane vojske, koja ga je uhvatila i u lancima vezanog povela, zajedno sa jednim seljakom, kod njihovog vojnog komandanta. Ovaj komandant je naredio da se bez ispitIvanja i bez ikakvog sprovedenog postupka strijelja Milosav V. Nikčević »kojega je vojska plotunom iz pušaka onako vezana ubila nasred kolske linije i onako mrtva Držala ga na putu da ga narod gleda. Tom istom prilikom mušketali su i Gavrila Mujova« Isti izvor akcentuje da su okupacione oružane formacije 20. XII 1919.g. u Cucama kod Bate ubili dva crnogorska ustanika Ivana Roganovića i Krsta M. Popovića. U ovom izvještaju ističe se da su 12. I 1920. godine srpske militarne grupe namijenjenje za borbu protiv crnogorskih gerilaca, komita »krijući noćno napali nakuću Kap. Dragiše Bojovića gdje je bio došao na večeru sa svojim bratom Milom i rođakom Milutinom Bojovićem. Tom prilikom ubili su na mrtvo kap. Dragišu i Barjaktara Milutina Bojovića, a zarobili Mila Bojovića iza žestoke odbrane koju su davali neprijatelju iz opaljene kuće«. Podnosioci tog izvještaja pišu da su okupacione vlasti preduzeli brojne opresivne i terorističke mjere, radnje i akte protiv crnogorskog naroda »mučeći ga na najgroznije načine, pale mu kuće, pljačkaju ga, zatvaraju i tuku batinama nejač, starce, žene i djecu, stavljaju ih pod voltove gdje umiru od same gladi, jer ni jednoj familiji ne davaju za hranu ništa, ko im što za sevap ne doturi«. U tom izvještaju stoji i to da okupacione vlasti »Kad zapale kuće, iz istih najprije uzmu za sebe što je od vrijednosti, a ostalo ne daju ništa iznijeti nego sve sagori u kući. Onda otpočnu paliti Košare žita i stočnu hranu, sijeno, slamu, ovršinu itd. Zatim povedu sa sobom svu familiju golu, bosu, koju nemilosredno zvjerski zlostavljaju, tuku i među sobom vuku do tamnica i bacaju pod voltove. I očevidci bili smo kada je šest kuća Nikčevića zapalili i familije sa sobom poveli u Nikšić 26. decembra prošle godine u Nikšiću, gdje se i sada nalazi pod voltove«. Ovi crnogorski ustanici referišu i to kako su okupacione srpske vlasti »u jednoj kući smjestili po pet famIlija«, kako seljacima ne daju »ni u varoš, ni u mlin, kao ni čobanu kod životinje što uz njih straža ne ide«, kako im »ne dadu da obrađuju ni svoje imanje, a vrijeme je došlo da rade« itd. U tome izvještaju apostrofira se da su je od strane srpskih oružanih formacija 15. februara 1920. godine ubijen poručnik Krsto Kašćelan, a jedan ustanik ranjen, te da se crnogorski ustanik Marko Zvicer »nije htio predati nego je izvršio samoubistvo«. U tome izvještaju navode se činjenice koje ukazuju na to da su vlasti, planski i sistematski, preduzeli sve mjere i radnje da se crnogorski narod totalno osiromaši i u finansijskom smislu upropasti. U tom izvještaju, pored ostalog, zapaža se i ovo: »Možemo sa pravom reći da je jadni i žalosni crnogorski narod zaboravljen od svakoga a naročito od naših saveznika što već dozvoljavaju tirjanskoj i zvjerskoj Vladavini Srbijanskoj i da i dalje tirjaniše po Crnoj Gori kada im je već poznato što Srbijanci čine od crnogorskog naroda i da ga potpuno upropastiše« (Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije- crnogorska buna i dometnički pokret 1918-1929”, Dokumenti, Bar, 1997, Tom treći, Dok. br. 1163, str. od 1430 do 1443).

U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića – dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori«, navodi se da su srpske vlasti »u septembru 1919. godine uhvatile ustanika Radula Boškovića i odveli ga na Bogetiće. Tamo su ga privezali na teretna kola i u bijesnom trku vukli ga sve do Nikšića (3 sata puta). Stigavši u varoš, jadnika su privezali za Drvo i zabavljali se bodući ga s vremena na vrijeme bajonetima tako da bi njegove muke produžili. On je umro isto veče«.(“Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića – Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 30).

U Rezoluciji crnogorskih izbjeglica u Italiji, donešenoj 20. aprila 1920. godine u Rimu upućuje se i protest Mirovnoj Konferenciji »protiv zločina koje je u Crnoj Gori počinila srpska vojska, koja pali kuće, uništava sela, plačka i plijeni imovinu, baca u tamnice, ubija i masakrira najuglednije ljude u zemlji itd. itd.«. U toj rezoluciji, uz ostalo, traži se od Konferencije mira da »ne odobri prisilnu aneksiju Crne Gore Srbiji, i da crnogorskom narodu obezbijedi sve potrebne uslove da se slobodno opredijeli, a posebno da se iz Crne Gore evakuišu srpske trupe i vlasti i da tamo dođu međunarodne trupe«, kao i to da »Mirovna Konferencija naredi srpskoj Vladi da iz zatvora oslobodi stotine viđenih Crnogoraca koji su tamo bačeni prije 17 mjeseci samo zato što su se istrajno opirali prisilnoj aneksiji Crne Gore Srbiji. Među tim zatvorenicima su i ministri i poslanici koji su 1914. g. dali svoj glas, spontano i bezuslovno, za objavu rata Centralnim silama i to da bi se priteklo u pomoć Srbiji; ima među njima i generala koji su krajem 1915. godine zahvaljujući herojskom poduhvatu crnogorske vojske uspjeli da spasu srpsku vojsku u povlačenju od potpune priopasti« (Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom III, str. 1491-1492). U ime više hiljada crnogorskih emigranata tu rezoluciju su potpisali: Lazar Mijušković, bivši Predsjednik Crnogorske Vlade, general Andrija Raičević, general Đuro Jovović, Jovo Popović, bivši Predsjednik Vlade, Poslanici u Skupštini: Vuko Martinović, Labud Petrović, Đuro Vučinić i Vuko Krivokapić.

Predsjednik Vlade Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu i njen ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac je 30. oktobra 1920. godine iz Rima uputio notu Vladama: Francuske, Velike Britanije, Italije, Sjedinjenih američkih Država i Japana, u kojoj ističe, pored ostalog, i ovo: »Kada je novembra 1918. godine srbijanska vojska, kao dio savezničke vojske, koja se nalazaše pod komandom francuskog generala Venela, odnosno, generala Franše D’Eperea pogazila suverenitet savezničke Crne Gore i proglasila brutalno njenu aneksiju Srbiji, okupacione trupe Srbije zatvorile su jedan veliki broj crnogorskih patriota. Broj zatvorenih Crnogoraca od strane srbijanaca zbog čisto političkih razloga dostigao je do 4.000 osoba, ali on nije uvijek jedan isti, jer su neki držani po nekoliko mjeseci ili godinu i više dana pa oslobođeni, a na njihovo mjesto dolazili su drugi. Među zatvorenim bilo je, a ima i sada, i djece i žena, čak i trudnih, koje su se u zatvorima porađale, a koje su zatvarane samo zbog represalija prema njihovim muževima, odnosno roditeljima, koji nijesu htjeli priznati zločin nasilne aneksije Crne Gore, nego su njenu čast i pravo branili sa oružjem u ruci«. U ovoj noti Palmenac navodi »da je jedan veliki broj onih koji su zatvoreni još u decembru 1919. godine«, te da se među zatvorenicima nalaze »nekolika bivša ministra« crnogorska, kao i »jedan veliki broj poslanika, viših oficira i činovnika, sveštenika, zatim generala, koji su u ovom ratu pobjeđivali neprijatelja i čije su vojske svojim herojstvom i požrtvovanjem spasle koncem 1915. godine od sigurnog i potpunog ropstva ostatke razbjene i razoružane vojske srbijanske, koja je preko Crne Gore i Albanije bježala ka obalama Jadrana, da odatle bude prevezena od savezničke vojske na Krf. Veći dio od ovih zatvorenih patriota zatvoren je samo s toga, što je pokušao da nasilno proglašenoj aneksiji Crne Gore uputi, zbog toga međunarodnog zločina, pismen protest Konferenciji mira, ili na sličan način manifestovati svoje negodovanje zbog toga nasilja. Samo jedan dio zatvoren je stoga, što je uzeo učešća u ustanku protiv felonske savezničke, odnosno, srbijanske vojske. Stanje ovih patriota, a naročito njihovih porodica je očajno, jer su lišene svojih oČeva i hranitelja već pet godina (tri godine austrijskog i dvije godine srbijanskog ropstva). To je odlučilo 80 od njih, koji se nalazahu zatvoreni u nekom od odjeljenja jednog improvizovanog zatvora na Cetinju, da se pokušaju spasti bjegstvom. Taj svoj pokušaj oni su izveli u julu ove godine. Jednom prilikom kad je srbijanska straža radi pregleda otvorila vrata od odjeljenja, u kom su zatvorenici bili zbijeni »jedan do Drugog« oni su jurnuli ka vratima. Straža ih je dočekala i ubijala ih »kao zečeve«, prema ekspresiji srbijanskog komandanta na Cetinju. Tom prilikom ubijeno ih je 23 i među njima bivši pod-prefekt Simo Krivokapić, jedan dio je pao u ruke Srbijanaca, a jedva jedna polovina spasla se bjegstvom u obližnja brda, i priDružila se ustanicima, odlučena, kao i čitav crnogorski narod, da se do smrti bori protivu nečuvene nepravde i varvara u XX vijeku. Svi ovi zločini i sve ove žrtve nijesu bile dovoljne, da zadovolje krvožednu ćud Vlade i princa-regenta Srbije, čiji je presto-kao što se zna- umrljan toliko puta krvlju nevinih žrtava. Patrioti crnogorski, o kojima je riječ, izvedeni su ovih dana pred srbijanskim prijekim sudovima u Podgorici i na Cetinju za veleizdaju, dok general Vešović sa svojim mladim sinom zatvoren u biogradskoj tvrđavi, odgovara za istu »krivicu« pred sudom u Beogradu. Treba napomenuti, da je ovo onaj isti general Vešović, bivši crnogorski ministar vojni, koji je 1916. i 1917. vodio gerilski rat protivu austrijskih okupacionih trupa i zbog čega mu je u ime represalija obješen nevin brat, student prava, a stari otac i dvije kćeri zatvorene, koji je zločin tada izazvao opštu indignaciju kod čitavog civilizovanog svijeta« – pisao je Jovan Simonov Plamenac. (Viđi: Dr Šerbo Rastoder, c. d. Tom III, str. 1503-1504-1505.

U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori«, piše i ovo: »Očajno stanje zatvorenika i njihovih porodica primoralo je neke od njih na očajan korak koji se je tragično svršio. Osamdeset zatvorenika Crnogoraca odlučilo se jula 1920. godine da pobjegne iz zatvora na Cetinju, prilikom pregleda zatvora od strane srbijanske straže. Čim je straža otvorila vrata, zatvorenici su jurnuli da bježe, a srbijanci su ubili 23 na mjestu, među kojima i bivšeg plemenskog kapetana Sima Krivokapića. Jedan dio od onih, koji su ostali živi, uspjeli su da pobjegnu i umaknu u gore, Drugi, koji su bili ranjeni, pali su u ruke Srbijanaca, koji su ih dotukli. ovom prilikom nijesu pošteđeli ni njihove porodice; tako su, na primjer, isprebijali Iku, ženu Vasa Martinovića, ( izbjeglog u Italiji) samo zato što nije kazala ( što onas u stvari nije znala) da se njen đever Savo Martinović, ranjen, sakrio u poDrumu njene kuće«. (“Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića- Dokumenta o zločinima Sbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 17).

Vlasti Kraljevine Srbije su, od kraja 1918. godine, na teritoriji Kraljevine Crne Gore, nakon njene okupacije i nasilne aneksije, posredstvom svog aparata za prinudu, počinjele zločine kao što su: ubijanja, mučenja, silovanja, internacije, gladovanja, uzurpacije civilne vlasti od strane vojske, prisilna regrutovanja, pljačke i konfisakcije nepokretne imovine, nezakonite namete, uništavanje istorijskih i kulturnih spomenika, strijeljanja zatvorenika, zarobljenika i ranjenika, razne zločine protiv civila, zlostavljanja, prinudne mjere poput sekvestra, rekvizicija i kontribucija, devalvacije i ukidanje novca, kao i brojne Druge represivne, ugnjetačke, porobljivačke i asimilatorske radnje i akte. Svemu tome bili su izloženi Crnogorci i Drugi crnogorski građani, koji nijesu bili u službi Beogradskih vlasti ili njihovi janjičari. Takva je bila slika svirepog i krvavog režima koji je Vladao na prostoru Crne Gore od 1918. godine, u doba kada je Kraljevina Crna Gora prisajedninjena, pripojena Kraljevini Srbiji, alijas Kraljevini SHS. Tu činjenicu konstatuje i predsjednik crnogorske Vlade u progonstvu Jovan Simonov Plamanac u jednom pismu, kojeg je 31. marta 1919. godine, iz Neja kod Pariza, uputio Predsjedniku S. A. D. gospodinu Vudrou Vilsonu, u kojemu ga obavještava »o srpskim pokoljima i kriminalu i politici inkvizije protiv pojedinaca i zajednice«. (Prof. Dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922”, Beograd, 1996, str. 369).

Evidentno je, Crna Gora je od 1918. godine, kada joj je nametnut velikosrpski jaram, bila poprište monstruoznih i morbidnih zločina, pokolja, mučenja i terora. Organi civilne, policijske i vojne vlasti bile su okrutne prema narodu. Nije su se birala sredstva da se ognjem i mačem osvoji i pokori Crna Gora. U tom poslu aktivnu ulogu imali su i brojni crnogorski janjičari koji su se dočepali vlasti i koji su imali ovlašćenja i oDriješene ruke da slome i uguše svaki otpor crnogorskog naroda velikosrpskoj agresiji, invaziji i okupaciji. Za jednu od paradigmi takve politike, koja je bila ogrezla u zločinima i teroru, optužen je i smatran i načelnik kolašinskog okruga Boško Bošković, za kojega važi da je bio fanatični unitarista i član Demokratske stranke Ljubomira Davidovića, odnosno njegovog krila kojeg je predvodio ministar policije Kraljevine SHS Svetozar Pribićević. Boško Bošković je bio »bahati predstavnik vlasti o kojem se raspravljalo i u jugoslovenskoj skupštini još 1921. godine zbog terora koji je provodio. Bio se zamjerio mnogima, zbog svoje bahatosti i isključivosti. Zelenašima zbog surovosti kojom im je proganjao (ubio je Petra Dulovića zato što mu je brat Todor bio u komitima), radikalima zbog terora prilikom izbora i u političkim obračunima, Muslimanima zbog učešća u pogomima 1912. godine u Koritima«, konstatuje Dr Šerbo Rastoder.. (Dr Šerbo Rastoder, “Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924.godine”. Rad je objavljen u časopisu “Almanah”, br. 7-8, Podgorica, 1999, str. 251).

Načelnik kolašinskog okruga Boško Bošković od strane pretpostavljenih nikada nije odgovarao u sudskom postupku za svoje činjenje i nečinjenje. Bio je penzionisan u svojstvu inspektora Ministarstva unutrašnjih djela. Boško Bošković je ubijen 7. novembra 1924. godine na putu Mojkovac-Šahovići. Biografija Boška L. Boškovića (1887-1924) objavljena je u časopisu »Ratnik«, 1928, II, 120-124. Povodom smrti Boška L. Boškovića pisala je »Slobodna misao« 12/ 1933, 3, 4. Za njegovo ubistvo osumnjičen je poznati muslimanski odmetnik Jusuf Mehonjić, koji je docnije likvidaran u Albaniji od strane jugoslovenske tajne policije. Glasine da je Jusuf Mehonjić sa Družinom ubio Boška L. Boškovića prihvaćene su kao »nepobitna činjenica«, kako od strane vlasti, tako i od strane štampe. »Inače, Jusuf Mehonjić je bio rodom iz Grnčareva i slovio je kao jedan od vođa komitskog pokreta u Sadžaku. Bio je član Kosovnog kimiteta i učesnik u borbama protiv Ahmed-Zogua, jugoslovenskog kandidata za albanski presto, na strani Bajram Curija i tadašnjeg predsjednika albanske Vlade Fan Nolija. Poslije nasilnog svrgavanja ove demokratski izbrane Vlade, Jusuf Mehonjić je bio likvidiran od strane jugoslovenske tajne policije«, piše Dr Šerbo Rastoder. (Dr Šerbo Rastoder, »Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924«, Almanah«, br. 7-8, Podgorica, 1999, str. 252.)

Poslije ubistava Boška Boškovića dogodio se, uz solidarnost ondašnjih državnih vlasti, iz osvetničkih ali i Drugih poriva bestijalni pokolj Muslimana u Vraneškoj Dolini i Šahovićima (današnje Tomaševo) novembra 1924. godine, kojeg su izvršili njegovi plemenici u masovnom pohodu. Istraga o zločinima u Šahovićima nije sprovedena.Od strane vlasti zločin u Šahovićima je zataškan. Ubistvo Boška L. Boškovića bio je povod za masakre i genocid nad Muslimanima u tom kraju. Pravi razlozi i motivi bili drukčiji. Milovan Đilas u svojoj knjizi » Besudna zemlja«, koja je na engleskom jeziku objavljena u Londonu 1958. godine, navodi podatak da Boška Boškovića nijesu ubili Muslimani, nego Crnogorci, glavari iz Kolašina u političkom konfliktu. »Da bi nepravda bila potpuna, Boška nijesu ubili muslimani nego Crnogorci, glavešine iz Kolašina. To je moj otac kasnije saznao od povjerljivog znanca«, konstatuje Milovan Đilas. On procjenjuje da je broj žrtava tog svirepog zločina iznosio oko 350 osoba. Jedan službeni izvještaj od 12. avgusta 1925. godine govori da je tada u noći između 9. i 10 novembra 1924. godine i cijeli dan 10. novembra te godine ubijeno oko 120 Muslimana i zapaljeno 45 kuća pored pljačke koja je istovremeno izvršena. Pokolj Muslimana u Šahovićima zaslužuju posebnu pažnju i analizu, a do sada on je bio predmet osvrta više autora.

Milovan Đilas je zločinu u Vraneškoj Dolini i Šahovićima posvetio najveći dio svoga obimnog djela »Svetovi i mostovi«, Povesti u tri knjige, dva toma, Matica srpska, 1997. U tom svom romanu, uz ostalo, Đilas piše i o ubistvu Boška L. Boškovića kao i o počiniocima tog ubistva. Razumije se, Milovan Đilas govori u književnoj formi. Lik i djelo Boška L. Boškovića u romanu »Svetovi i mostovi«, za pretpostaviti je, krije se pod Drugim imenom, kao i Drugi likovi i mjesta.Taj lik je »Bulat«. Međutim, kada govori o tome ko je izvršilac ubistva Boška L. Boškovića, Đilas koristi ne imaginarne, nego realne likove, mada i to treba uzeti hipotetički. Naime, u svojoj priči Đilas upotrebljava imena »braće Radoša i Draga«, kao osoba koje su bili komiti i koje su, po njegovoj priči, ubile » Bulata« iza čijeg se Đilasovog izmišljenog, literarnog lika krije stvarni Boško L. Bošković. Iz opisa Milovana Đilasa, implicitno se u tadašnje prilike bolje upućenim čitaocima sugeriše i skoro neumitno nameće sumnja da su u stvarnosti Boška L. Boškovića ubili čuveni crnogorski komiti braća Radoš Punišin i Drago P. Bulatović te da su njegovo ubistvo iz političkih razloga organizovali kolašinski glavari koji su bili žestoki protivnici vlasti i politike čija je personifikacija bio i Boško L. Bošković. Autor ovih redova izvlači takvu pretpostavku na osnovu pažljivog iščitavanja pomenutog Đilasovog djela, ne tvrdeći da je to istinito. I sam Đilas, pravi izvjesnu ogradu i oprezno konstatuje na jednom mjestu pomenutog romana: » Pa ni ja, čak ni poslije toliko godina, ne Držim da su moja zapažanja, a pogotovo zaključki sasvim pouzdani: naše neposredno poStojanje, uvijek Drukčije, čini da svagda Drukčije i prosuđujemo-stvarnost koju je nemogućno pojmiti i izraziti u svoj njenoj mnogostranosti«. (Milovan Đilas ,» Svetovi i mostovi«, Povesti u tri knjige, dva toma, Matica srpska, 1997, str. 535). Dakle, to treba uzeti sa rezervom, u formi pretpostavke i to oborive, jer ne postoje, ili Bar ih ja nijesam pronašao, konkretni, vjerodostojni, materijalni dokazi, arhivska dokumenta ili neka Druga svjedočanstva, koja bi potvrdila da su Boška L. Boškovića ubili Radoš i Drago Bulatović. (Novak Adžić, “komitske vojvode Radoš Bulatović (1885-1929) i Drago Bulatović (1876-1929)-“Sudbine crnogorskih patriota”, Podgorica, 2004. str. 391-401.). Autor ovih redova oslanja se samo na asocijacije i aluzije koje Milovan Đilas čini u knjizi » Svetovi i mostovi«, do kojih je došao postupkom tumačenja. Međutim, ponavljam, ovo što slijedi može ali i ne mora da bude istina. Za pisca ovih redova, odgovor na pitanje: ko su pravi organizatori i izvršioci ubistva Boška L. Boškovića, ipak, ostaje misterija. U romanu »Svetovi i mostovi«, Treća knjiga, Četvrdi deo, Bdenja, piše o » Bulatovljevoj pogibiji« (u literarnoj interpretaciji riječ je o aluziji na Boška L. Boškovića). Milovan Đilas kroz usta jednog od svojih imaginarnih likova u romanu, govori da je u ubistvu » Bulata« bilo umiješano nekoliko osoba, da je istina o tome ko ga je ubio Držana u tajnosti, da se o tome iz političkih razloga ćutalo.»Otkrivanje ubica bi pružilo zgodu vlastodržcima – odreda pristašama ujedinjenja Crne Gore i Srbije sa da se obračunavaju s protivnicima toga ujedinjenja«, piše Đilas (Milovan Đilas, n. d. str. 539.). On posredstvom jednog svog literarnog »junaka« navodi u vezi sa saopštavanjem verzije o pogibiji »Bulata« sljedeće: »poodavno su prestali razlozi ćutanja, a samim tim je i istina izgubila živi značaj: ja je kazujem iz ljudske potrebe da se tajne otkrivaju«. (Ibidem) Na toj teritoriji, piše Đilas, »U to vrijeme bila su pretekla još dva crnogorska odmetnika, i to iz bratstva Bulatovljevog – braća Radoš i Drago. njihova Druđina je u prvim danima ujedinjenja pobila desetak žandarma, koji su prodrli u njihov zabiti zavičaj, a potom se s većinom plemena nekoliko dana opdupirala vojsci i ujedinjaškim odredima«. Đilas potom konstatuje: »Za razliku od Drugih odmetnika, braća nijesu ni okupili Družinu, niti se nekoj Družini priključili, nego su četovali sami i veoma povučeno, tako da su im vlasti teško ulazile u trag« (Navedeno djelo, str. 540.). Đilas piše da braća Radoš i Drago »važili su za hrabre i oko njihovog imena- bili su se u narodnim predstavama spojili u jedan pojam, ako ne i u jednu ličnost- širila se posebna tajanstvenost: bili su pristutni svugdje i nigdje, pa tako širili stravu, iako se nijesu svetili za potkazivanja i gonjenja. Bili su već vremešni i u svemu različiti.Radoš je bio mlađi i manji, ali odvažniji i neoprezniji. On je bio i glasitiji, pa su valjda zbog toga najprije pominjali njegovo ime. Ali je u svemu slušao svog brata Draga, pokrupnog i prerazložnog pedesetogodišnjaka. nerazdvojni, kretali su se mahom noću i zimovalui po zemunicama u prašumama. Zajedno su i poginuli, izdani od jataka prokušanog na mukama i u zlodijelima – desetak godina poslije događaja ispričanih u ovim zapisima«, piše Đilas (Isto). »Njihov život bi mogao biti čudesna priča o bratskoj ljubavi i ljudskoj patnji, o slastima lova na ljude i pozvijrivanuu čovjeka u borbi za život i ideju… Ali ja se na njima ne zadržavam zbog toga, nego što su oni ubili Bulata. Istina, namisao nije bila njihova, nego trojice glavara, Bulatovljevih školskih i ratnih Drugova, ali protivnika ujedinjenja sa Srbijom. Na taj poduhvat ih nije toliko navela osveta za Bulatovljeva nasilja-ogorčenja na njih su se već bila stišala, a niti njegov nagli uspon-on jeveć bio dosegao svoj vrhunac a oni se već i bez njega nepovratno survali u provaliju. Moralo im je u glavi proključati da se ubistvom Bulata ne da ništa izmijeniti u istorijskom zbIvanju- zajedništvo sa Srbijom je već postalo i način života većine Crnogoraca. Držim da je njih na to ponajvećma podstakla ozlojeđenost poraženih, koji se istoriji, odnosno proteklim zbIvanjima svete na njenim izvršiocima. Ubistvo je i zamišljeno i izvršeno veoma smišljeno. Čak ni na Radoša i Draga nije mogla pasti sumnja. Znaju se da oni krstare i skrivaju se podaleko od… i mjesta pogibije«, piše Đilas (Navedeno djelo, str. 541.). Đilas navodi da su Radoš i Drago » poznati kao starokovni, čak i u bubu ogrezli radi plemenske samostojnosti. Istina, Bulat je tu bunu ugušio, ali u ime Države- mržnja se vremenom s njenih službenika prenosi na nju. Štaviše, ako bi na Radoša i Draga i pala sumnja- oni se zbog ranijih djela ne bi predali, a kamoli priznali još ubistvo Bulata , piše Đilas (Ibidem). Đilas navodi da su u planiranju i pripremanju ubistva »Bulata« (čitaj Boška L. Boškovića) učestvovali četvorica kolašinskih glavara. Za » Bulata« Đilas kroz lik jednog svog književniog junaka kaže da je bio »crnogorski dušmanin« te da on u sebi nije nosio »Crnu Goru i nezavisnost crnogorsku«. (Nevedeno djelo, str. 543). Djelo Milovana Đilasa »Svetovi i mostovi« spada u domen literature memoarskog karaktera, koja je također i istorijski izvor autobiografskog tipa.

Dr Sekula Drljević, poznati crnogorski pravnik i političar, u jednoj svojoj knjizi zabilježio je i ovo: »Srpska vojska, okupirajući Crnu Goru pri kraju 1918., ušla je u nju istim putem, kojim je bježala pri kraju 1915., da ne bude zarobljena. Ušla je u Crnu Goru preko grobova Crnogoraca, koji su izginuli, da ona, saveznička vojska, ne bude zarobljena. Bila je pod vođstvom častnika, koji su, po vanjštini, nalikovali na ljudi. Njihova kasnija djela u Crnoj Gori dokazala su, da su zvijeri«. (Dr Sekula Drljević, »Balkanski sukobi 1905- 1941«, štampano u Zagrebu, reprint iz 1944, objavljen 1990, priredio i pogovor napisao dr Danilo Radojević, str. 98).

U tesktu koji slijedi navešću nekoliko činjenica i argumenata kojima se, eksplicitno i implicitno, potvrđuje da su Crna Gora i njen narod bili žrtve magmum crimena, odnosno, terora, opresije, korupcije, podvale, diktature i laži ondašnjeg režima. Taj fakat konstatuje i slavom ovjenčani crnogorski vojskovođa, general Radomir Vešović, bivši ministar vojni u crnogorskoj Vladi tokom Prvog svjetskog rata i komitski vođa u Crnoj Gori tokom austro-ugarske okupacije i docniji borac protiv politike uništenja crnogorske Države i jedan od prvaka Crnogorske federalističke stranke. On je od strane srpskih vlasti uhapšen 26. novembra 1919. godine i utamničen u Beogradskom zatvoru u kojemu je robijao petnaest mjeseci. Kad je izveden pred sud u Beogradu, na montiranom procesu, 11. februara 1921. godine general Vešović rekao je i ovo: »Crna Gora je danas pretvorena u pakao mnogo strašniji od onog Danteovog. Pa ni Dante se nije sjetio da šiljke udara pod nokte i da mačke stavlja ženama pod suknje, kao što se to radi u Crnoj Gori. Jednoj majci su udarali šiljke pod nokte da kaže gdje joj se krije njen sin komita; Drugoj su stavljali mačku pod suknju i zavezali suknju odozdo, a onda udarali mačke koje su se razbijesnile kidajući meso nesrećne žrtve, a sve to da bi primorali ženu da otkrije gdje je njen sin komita. Nesrećnica je odbila da prokaže sina, ali je od udaraca i od grebanja razjarene životinje izdahnula«. (Ova izjava generala Radomira Vešovića izrečena u prilog svoje odbrane na sudu objavljena je u knjizi »Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore«, Rim, 1921. godine, Drugo izdanje, Bar, 2000, str. 157-158. Vidjeti i knjigu: »Đeneral Vešović pred sudom«, Zemun, 1922. godine).

Vrijedno je ovom prilikom navesti da Milovan Đilas u romanu »Crna Gora«, kojeg je napisao u zatvoru u Sremskoj Mitrovici 1958. godine, a koji je prvi put štampan u Beogradu 1989. godine, a drugi put na Cetinju 1994. godine, u trećem dijelu knjige koji nosi naziv Kraj, opisuje, uz ostalo, i mučenja crnogorskih indipendista i federalista, tj. zelenaša, vršena od strane organa vlasti nakon 1918. godine, u vrijeme »krvavog i nasilnog ujedinjavanja Crne Gore«, kako on to formuliše. (Milovan Đilas, roman “Crna Gora”, Cetinje, 1994, str. 264.). U tom svom književnom djelu Milovan Đilas, kao ilustartIvan primjer mučenja crnogorskih zelenaša od strane žandarma, navodi slučaj jednog uhapšenog crnogorskog komandira. Prema kazIvanju Đilasa, jedan mladi žandarm, na iznenađenje prisutnih, nosio je »u rukama ogromnu zelenoprugastu mačku«. (Milovan Đilas, c. d. str. 273). To je izazvalo radoznalost ostalih, a jedan od njih se pitao: » Kog će mu đavola mačka«. (Ibidem). Onaj kome je pripalo da obavi radnje mučenja nad psihofizičkom konstitucijom uhvaćenog zelenaša, crnogorskog komandira, kako opisuje Đilas, »preuzeo je mačku od žandarma, a ovom naredi da raspaše komandira i da mu oDriješi široke gaće istkane od nevaljane bijele vune i kakve su još jednino nosili stariji ljudi«. Dželat je onda poručio žrtvi: » a pošto se vi zelenaši žalite da vas bijemo – ni prstom te neću taći, a ti gledaj kako ćeš grb brigadirski u boju s mačkom zaraditi«, piše Đilas. Uhapšeni crnogorski komandir, shvativši što mu je namijenjeno, tražio je da ga u mučenju poštede takve sramote, ali od toga nije bilo ništa. Đilas na strani 273 svog djela navodi da je izvršilac radnji mučenja prije nego što je počeo da sadistički muči žrtvu »i prije nego što mu mačku strpa u lijevu nogavicu, zaviri ovoj pod rep i službeno protumači: O, mačak! E ne možeš nas prekoriti ni da o tvom zvanju i časti ne vodimo računa – dijelićeš megnan s muškom, a ne sa ženskom. Zatim je brzim pokretom preuzeo od žandarma učkur, podigao gaće i zavezao ih mrtvim uzlom oko struka« crogorskog komandira. » prije nego je on s tim i bio gotov, mačka poče da se sakuplja i opruža, skače i mauče, tražeći izlaza iz gaća. Okolo nasta smijurija, najprije oprezna- sve dok ne vidješe da se i glavari smiju- a potom sve bučnija«, piše Đilas. (Milovan Đilas, c. d. str. 274.) Mačak je, po Đilasovom opisu, bio podbadan šiljkom od čelika i udarcima dželatovog štapa, a komandir je pokušavao ulazud da izbjegne njegove ujede i grebanja. Svi pristuni su se, tvrdi Đilas, »okupili oko žrtve sokoleći ko mačka ko komandira«, konstatujući da je takav postupak mučenja izazivao lud smijeh prisutnog pisara. Dželat i žrtva se jedino nijesu smijali. Što se žrtve tiče, »vidjelo se da steže vilice i možda bi se čula škripa njegovih zuba kada bučna smijurija i pocikIvanje ne bi svaki šum nadvladavali«, piše Đilas. Crnogorski komandir koji je mučen »nije ni molio ni zapomagao« tvrdi Đilas. (Navedeno djelo, str. 275.). Nakon ritualne sadističke procesije mučenja, predstavnik organa vlasti je naredio da žrtvi »izvade mačka iz pantalona i da ga odriješe«, akcentuje Đilas. Žrtva potom sjede u snijeg, zari lice u šake i zaleleka: » Lele mene danas pa zadovijek, crni obraze moj«, piše Đilas.

Đilasov romansijerski opis mučenja jednog crnogorskog komandira, kojeg sam u kratnim crtama ovđe naveo, u vrijeme kada je Crna Gora bila pripojena Srbiji, veoma uvjerljivo personifikuje i simbolizuje lice i naličje krvavog i brutalnog režima koji je terorisao, ugnjetavao, tlačio, mučio i ubijao crnogorske patriote koji su ostali vjerni slobodi, doStojanstvu, časti i ponosu svojega naroda i svoje zemlje. Iako ovaj Đilasov literarni opis nema karakter istorijskog izvora, budući da predstavlja samo jedan dio iz njegovog pomenutog književnog djela romansijerskog profila, dakle, iako nema prirodu autentičnog dokumenta, ne može se osporiti činjenica da su ti i takvi, identični ili slični, zločini veoma često dugo godina zaredom vršeni nad Crnogorcima, i ne samo nad njima, poslije 1918. godine. To dokazuju brojna, relevantna i istinita, arhivska svjedočenstva, kao i obimna istoriografska i Druga građa i literatura. Uistinu, Milovan Đilas, svojim opisom mučenja crnogorskog komandira, nije ništa rekao što se u to doba, na teritoriji bivše Kraljevine Crne Gore nije stvarno zbivalo, samo je tome dao književnu formu i sadržinu.

Crnogorski komita Todor Dulović, kojemu su ranije srpski okupatori ubili dva brata: Petra Dulovića i Mihaila Dulovića, kojemu su zapalili kuću, zatvorili 16. godišnju sestru i u zatvoru je silovali, junački je poginuo u borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore u noći između 14 i 15. aprila 1923. godine u selu Prisoji (u adrijevačkom okrugu) u sukobu sa srpskom žandarmerijskom patrolom. U tom sukobu, u kojemu je ubijen crnogorski oficir Todor Dulović, ranjen i uhvaćen njegov ortak Radojica Orović. To se konstatuje u obavijesti načelstva cetinjskog okruga načelstvu čevskog sreza br. 2523 od 16. aprila 1923. godine koju je potpisao po naredbi načelnika cetinjskog okruga sekretar Rad. Tomić, a u kojemu se dostavlja izvještaj načelnika anDrijevačkog okruga o sukobu žandarmerije sa komitima, pogibiji Todora Dulovića i ranjavanju i hvatanju Radojice Orovića. (Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, tom četvrti, Bar, 1997, str. 2089.)

Knjiga »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori«, sadrži i ovo: »U mjesecu julu 1919. godine ustanici su se uputili u crkvu Župe Nikšićke i zahtijevali blagoslov i svetu pričest od kaluđera Pavićevića (Maksima-prim.N.A). On je to učinio Drage volje, ali Srbijanci su to doznali i ispalili su na crkvu jedan hitac iz topa velikog kalibra, tukli su ga i zatim ga bacili u tamnicu« (Pomenuta knjiga, str. 19.). Isti izvor bilježi i ovo: »U julu 1919. srbijanci su isprebijali batinama ženu jednog od podnosioca ovog raporta, majora Krsta Popovića iz Cuca (oblast Cetinje) samo s toga što nije htjela reći đe je sklonila šestoro đece, od kojih je najstarijemu 11 godina. Ona je zbog teroriziranja, a pošto joj je bila kuća zapaljena, pobjegla sa đetetom od 4 mjeseca u Kotor, gdje se nalazila pored srbijanske posade još i i talijanska i francuska. Ostalu djecu uzeli su dobri ljudi- seljaci, te ih Držali prikrivenu kao svoju« (Pomenuta knjiga, str. 24.). U jednom tekstu Beogradska »Tribuna«, organ Radikalne stranke Nikole Pašića, u broju od 23. novembra 1920. godine, priznajući zločine u Crnoj Gori koje su počinile okupacione srpske vlasti, konstatuje, uz ostalo i ovo: »Vi ste oni koji su primorali arhimandirta Pavićevića da čisti vaše klozete«, misleći na crnogorskog arhimanDrita Maksima Pavićevića, kojega su srpske okupacione vlasti zbog odanosti Crnoj Gori utamničile u podgoričkom zatvoru »Jusovača«, optužujući za to Demokratsku stranku Ljubomira Davidovića.

Potporučnik crnogorski Jakov Marković je, u jednoj izjavi o zločinima srpskih okupacionih vlasti u Cucama, za čiju su istinitost jemčili kao svjedoci portporučnik Nikola Perišić i vodnik Savo Jabučanin, naveo: » Prvi slučaj: Kad je vojska došla u Cuce 10. 7. 1919. godine pod komandom srbijanskog načelnika Blaža Begovića, sa kojom je činio pljačke, popalila je kuće Stevanu Markoviću, Mitru Perišiću, Dreka Popovića, Sava Vuletića, Komandira Krsta Popovića. Ovom naajzadnjem tražila je familiju da pokolje. U isto vrijeme oni doznadu da im prijeti opasnost i pobjegnu u šumu. Drugi slučaj: 13. 9. 1919. godine dođe srbijanski major Petar Tomanović sa pot. poručnikom Milovanom Draškovićem i Konstantinom Draškovićem opljačkaju i popale kuće Filipu Krivokapiću sa još 31 seljana a to su: 1.) Filip Krivokapić, 2.) Jovo Krivokapić, 3.) Lazar Krivokapić, 4.) Ilija Krivokapić, 5.) Jovan Krivokapić, 6.) Todor Krivokapić, 7.) Blagoje Krivokapić, 8.) Đuro P. Krivokapić, 9.) Ćetko Krivokapić, 10.) Risto P. Krivokapić, 11.) Markiša Krivokapić, 12.) Đuro Per. Krivokapić, 13.) Milutin M. Krivokapić, 14.) Nikola Krivokapić, 15.) Golub Krivokapić, 16.) Ilija A. Krivokapić, 17.) Radovan Ć. Krivokapić, 18.) Vukota K. Krivokapić, 19.) Jovan M. Krivokapić, 20.) Živko Krivokapić, 21.) Luka Krivokapić, 22.) Janko Krivokapić, 23.) Krsto Krivokapić, 24.) Đoko Krivokapić, 25.) Rako Krivokapić, 26.) Joko Krivokapić, 27.) Andrija Krivokapić, 28.) Ćetko Krivokapić, 29.) Radovan Roganović, 30.) Stevan Roganović, 31.) (…) Mijanović.
Sve gore počinjeli su radi toga da bi ih prisili da se zakunu na vjernost kralju Petru.

Treći slučaj: 5. I 1920. godine kad je srbijanski pukovnik Stojan Popović poslao vojsku u Cuce, pred vojskom su bili vođe t.j. srbijanski p. poručnik Nikola Žutić, Milovan Drašković i Konstantin Drašković te su ponovo popljačkali cijelo selo i odveli u zatvor na Cetinje Joka Popovića sa još 11 seljaka.

Četvrti slučaj: 20. I 1920. godine, došao je ponovo p. poručnik Nikola Žutić te pored ostalog tirjanstva pekao noge Božu Markoviću i njegovoj ženi Milici, i tako pečenih noga gonio ih po glavici da nađu svoga sina Jakova i predadu njima u ruke«, tvrdio je svojeručnim potpisom potporučnik crnogorski i istaknuti komitski vođa Jakov Marković. (Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Bar, 1997, Tom III, str. 1535-1539.)

Beogradske vlasti su za komandanta svih oružanih trupa i snaga namijenjenih za gušenje, lividaciju ustanka u Crnoj Gori postavile pukovnika Stojana Popovića. Rođen je u Srbiji i bio je oficir u srpskoj vojsci. Nije, dakle, bio Crnogorac ni u etničkom, ni u nacionalnom, ni u geografskom, teritorijalnom smislu. Pukovnik Stojan Popović je bio član terorističke organizacije »Crna Ruka«. Svoju okrutnost ispoljio je u »majskom prevratu« 1903. godine u Srbiji, kada je bio učesnik u ubistvu kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage. Stojan Popović je specijalne zadatke u oružanim obračunima obavljao i u Makedoniji i Albaniji. U Crnoj Gori mu je bio povjeren zadatak da svim raspoloživim sredstvima i na sve načine slomi ustanički, gerilski, komitski pokret i učvrsti srpsku okupacionu militarnu vlast. Od svojih pretpostavljenih u hijerarhiji dobio je za to potpuno odriješene ruke. On je taj zadatak ostvarivao ubijajući i mučeći ljude, žene, đecu i starce, rušeći i paljeći kuće i domove, pljačkajući imovinu, hapseći i zlostavljajući porodice ustanika i civilnog stanovništva. Za slamanje otpora u cetinjskom području i šire pukovnik Stojan Popović obratio se nadleženim za ovlašćenja i instrukcije, pišući im 1. decembra 1919. godine ovo: »Po mom mišljenju, ovaj se kraj-srez može umiriti samo represivnim mjerama i to prema cjelokupnom stanovništvu«. (Dr Dimitrije-Dimo-Vujović, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, Titograd, 1962, str. 499. ) Komandant Zetske divizijske oblasti general Milorad M. Mihailović mu je 22. decembra 1919. godine odgovorio: »Prema tome ja vam ostavljam slobodu u radu i izboru sredstava da se ovaj cilj postigne«. (Dr Dimitrije Dimo Vujović, c. d. str. 499). Pukovnik Stojan Popović je počinio masovne zločine i opresivne mjere nad crnogorskim narodom.
Naime, srpski pukovnik Stojan Popović je u cetinjskim selima Bokovo, Kosijeri i Đinovići, preduzimao sljedeće represivne mjere: »1) od zalaska sunca zabranjen je izlazak iz kuće; 2) naređeno je hapšenje svih porodica iz kojih neko ima u šumi, kao i uzimanje u taoce 5-6 viđenijih ljudi; 3) niko ne može primiti ni kilograma brašna ili Drugih namirnica; 4) zabranjen je polazak na Cetinje, na pazar ili na Drugi posao, bez obzira da li neko ima propusnicu« (Državni Arhiv Crne Gore, Sresko načelstvo Cetinje, pov. br. 356, od 5. XI 1919 i Dr Dimitrije Dimo Vujović, c.d. str. 499.) U cilju izvršenja ove naredbe, na osnovu službenog izvještaja Sreskog načelstva Cetinje od 5. XII 1919. godine, uhapšeno je 10 porodica sa 28 članova, od kojih devetoro đece od 2 mjeseca do 4 godine i 17 žena. Odvedeno je u taoce 38 ljudi.
Komandant ustanika u Crnoj Gori komandir Krsto Zrnov Popović je u Rimu 8. juna 1920. godine, u jednoj izjavi opisao zločine srpske vojske i njenih janjičara u Cucama na sljedeći način:

1.) »Boža R. Krivokapića, stara 55-60 godina, i Nikolu Draškovića, stara 50 godina, invalida oba, su strijeljali u mjesecu oktobru u selo Dide. Tu je bila borba. Narod iz sela cio pobjegao je bio u pozadinu ustanika, osim pomenuta dva starca koja su našla u jednoj kući i obadva strijeljali.

2.) Jovana Matkova Ilića iz Zaljuti (sela) starca od oko 70 godina koji nije mogao pobjeći ispred vojske stukli su puškama tako da je treći dan umro. Ovo je bilo u mjesecu decembru prošle godine. Tu je bila borba đe su Jovana ubili.

3.) Radula Andrijina Đurovića iz sela Rovina strijeljali su zato što su mu našli u njega novu lovačku pušku kod njegove kuće. Ovo je bilo u mjesecu decembru 1919. godine.

4.) Marka Perova Đuričića iz sela Zaljuti u mjesecu oktobru prošle 1919. godine probili su sa dva kuršuma puščana zato što su mu našli nekoliko brava koje je bio sakrio da mu ih vojska ne pokolje. I danas je u bolnicu.

5.) Krsto Dragov Popović iz sela Lipe i Ivan Filipov Roganović iz sela Trnjine kao ustanici poginuli su u borbi u januaru ove godine. U Cuce vojska ih je našla još žive i kundacima od pušaka izlomila im glave. Onda su pokupili okolni narod nagoneći ih da se zajedno u kolo fataju sa Srbijancima oko njih dva mrtva; govoreći narodu ovako će svaki svršiti ko nije za Srbiju i tako su ih Držali neukopane četiri dana. Majku Ivanovu Jovanu staru oko 70 godina našli su Srbijanci đe kupi ostatke od raskomadanog sina pa su je palicama istukli i za pletenice vukli.

6.) Dunjaša Đ. Popovića iz sela Zovine u februaru ove godine stara oko 70-75 godina istukli su toljagama zbog toga što su mu našli oganj da mu gori oko 11 sati noću.

7. ) Đoka L. Popovića, stara 65 godina u februaru ove godine bola i gola u same tanke gaće vodili su ga na daljini oko tri sata zato što je otvorao vrata od njegove kuće noću i Držali su da tako u zatvoru 15 dana. Đoko je posjekao Selim pašu na Vučjem dolu.

8.) Milici B. Marković iz Prosenog Dola tukli su tabane od noga, noge su joj pekli u vatru i vrući sač metali više glave da kaže đe se naleze njeni sinovi. Ovo je bilo u mjesecu februaru ove godine.

9.) Ilinku kćer Raduna M. Jovanovića iz sela Graba isprebijali su toljagama i kosu joj otkinuli zato što su joj braća dolazila kod kuće.

Kad su spalili kuću Komandiru Krstu Popoviću u mjesecu julu 1919. godine, ženu su mu tukli da kaže đe joj je jedno muško dijete od 4 godine, govoreći da će da ga zakolju. Dijete je sa đecom bilo pošlo podalje od kuće i tako je Marija, žena Krstova, odatle utekla i od tog dana i danas sa šestoto đece krila se po Boki Kotorskoj i po šumama.

Sve ustaničke familije zatvarane su po podrumima i tamnicama po 4, 5 pa i 6 mjeseca a ima ih još po zatvorima. Puštali su ih iz zatvora i gonili po šumama po čitavi mjesec dana da zovu svoje i iz šume da se predadu Srbijancima, a ako to ne učine da će sve njihove familije biti internirane u Maćedoniju i ponišćene. Pukovnik Srbijanski Stojan Popović, koji je istodobno bio i komandant Katunskog vojnog okruga po tri dana Držao je na Čevo kod Komande po 500 žena, žece i staraca ustaničkih, bez ikakve hrane i potpuno na odvojeno polje pod gustom stražom. Sve su familije zabili po selima a cijela sela opet u Druga tako da u pojedinoj seljačkoj kući bilo po 2, 3 pa i 4 famlije. Niko nije smio da se udalji od stana ni 5 minuta pa bilo kao čoban bilo kao radnik; koga bi uhvatili platio bi grdno. Niko nije smio da izide iz kuće niti da otvori vrata od kad mrkne dok lijepo svane, niti mu se smio viđeti u kući oganj niti ikakav svitak.

U borbi su pred sobom gonili žene i đecu da bi se bolje na taj način sačuvali od ustanika.

Narod su silom kupili da dolazi kod crkava na blagodarenje Kralju Petru i da moraju njemu vikati; ko ne bi došao ma u kakav posao on bio platio je od toljaga. Cijelo pokretno imanje stanovnika opljačkano je, sve što je bilo za hranu pojeli su i uništili, robu svu ponijeli, a što im se nije dopalo oni su ga palili. Alat-materijal zemljoradnički takođe poništavali su i po jamama bacali. Frutove po dolina palili su i uništavali, a žito iz kuća prosipali i konjima davali. Stočnu hranu, sijeno itd., zapaljivali su ukoliko im to nije trebalo za upotrebu. Voćke su sjekli, pa čak i đe su zapaljivali ( kao komand. Popoviću). Robu sa žena i đece i obuću ako im se dopala svukovali su i nosili. Stoku koju nijesu mogli uhvatiti oni su iz pušaka ubijali i tako ostavljali. U Cuce a naročito u opštine: Grebačku i Zaljucku njih oko 400 domova sve su opljačkali i poništili tako da je nejač ostala bez ničega tako da ako ostanu živi ostaće samo o travi i korijenju. To su isto činjeli po Bjelicama, Ćeklićima i ostalim plemenima. Mnogo kuća je opaljeno, te su familije mnoge bile primorate da gole, bose i gladne po pećinama prezime.

Među stanovništvom neprestano su Srbijanci širili najponižavajuće glasove o Crnogorcima koji se nalaze u Italiji, da bi na taj način ubijali svakome pomisao o bjegstvu. Čitava plemena po nekoliko mjeseca zatvarali su da ne smiju poći nigđe na pazaru, niti pak bolesnim da bi potražili ljekarsku pomoć, premda ljekarske pomoći narodu i nema već se bolesnici kod svojih kuća živi raspadaju. Nebrojeno famIlija ove godine nijesu imale sjemena niti tekgleće marve i tako je mnogo zemlje ostalo neobrađeno. Mnogim ustanicima a osobito njihovim vođama zemlja stoji ne urađena, jer je ne smije niko obrađivati.

Škole naročito po selima većinom uništene su, osobito unutrašnji namještaj vojska je pogorela, čak su to isto i u crkvama radili. Po narodu se kupi porez bajagi za izDržavanje opštinskih ustanova i žandarmerije, tako da su najsiromašnije davale odjednom po 15 dinara a za račun izDržavanja žandarmerije. U potonje vrijeme ima u pojedinoj opštini od 150- 200 žandarma; svaki stanovnik, odnosno, famIlija oklen im glave stoji morali su na narod nositi leb, meso i ostalo, za ogrijev Drva itd (ovaj su sistem upotrijebili od 1. januara ove godine).

U neprekidnim borbama naročito po Katunskoj nahiji i oko Nikšića čitavi bataljoni Srbijanaca uništavati su- a čitave jedinice zarobjene, razoružavate i često puta opet svučene i razoružavane puštene pod garancijom da više neće u borbu dolaziti. Naročito su puštati Maćedonci-Arbanasi i ostali iz raznih jugoslovenskih krajeva. Poslije mnogo poraza Srbijanskih trupa upotrijebili su način te su čitavo stanovništvo đe se vodi borba bez razlike pola i godine vodili pred sobom da bi se bolje zaštitili pred ustaničkom vatrom.

Opise svih događaja t.j. borba u Crnoj Gori učinio sam i poslao Vladi na vrijeme te bi se podrobnosti borbe u njima mogle naći«, tvrdio je crnogorski major i komandant svih crnogorskih ustaničkih snaga Krsto Zrnov Popović. (Dr Šerbo Rastoder, “Skrivana strana istorije”, Tom Treći, Bar, 1997, str. 1556-1557-1558-1559.)

Kakva je zla sudbina u to doba bila snašla crnogorski narod od strane vojno-policijskog režima tiranije ilustrativno svjedoči i sljedeći citat iz lista »Crnogorski glasnik», koji 1924 godine objavljuje i ovo:

»Nova zvjerstva u Crnoj Gori

Beogradski list ‘Balkan’, i ako sluga biogradske Vlade, nije mogao a da ne iznese kako Omer paša, zvanični Biograd, pali i ruši po Crnoj Gori evo već četiri godine.

U broju od 16. novembra 1921. godine javlja kako je srbijanski predstavnik u Podgorici, Radovan, od kuće Boškovića, naredio trojici žandarma te su svezali hrabroga Bracana Bracanovića pa ga zatim svukli, a Bošković ga bio, oborena na zemlji, i udarao ga nogama. Rane Bracanovićeve i stanje bile su tako teške, da ga je Bošković morao skrivati u svojoj kancelariji dok se opravi i nije davao ni roditeljima da ga vide.

Isti list od 19. novembra napada vladu što je dozvolila da Srbija ulaskom u Crnu Goru 1918. godine ruši spomenike istorijske i da se čak oskrvljavaju na gadan i nedostojan način svete ikone Sv. VasIlija i Sv. Petra.

U Piperima, a tako i u drugim mjestima, zabranjeno je da vode stoku na ispašu. Stanovništvo, žene i djeca, tučeni su i mučeni. Njihovu imovinu oduzimaju srbijanski vojnici. Srbijanske vlasti sazivaju Crnogorce u kancelarije, pa ih životinjski tuku, da bi ih primorali da se pokore i da se potpišu da su za Srbiju.

Bogić Ljumović iz Crnaca bio je uhapšen, gdje je bio tučen i držan bez hrane, da bi ga primorali da potpiše izjavu da svoje imanje poklanja Srbiji.

Đorđe Grujović, školovani omladinac, koji je u ratu izgubio ruku, lišen je svog imanja, a tako i Miloš Savović, kome je zabranjeno da izlazi iz sela, da bi ih gladom primorali da se pokore.

Evo kako piše biogradski list, a tako pišu i ostali srbijanski i hrvatski listovi. Šta bi rekao crnogorski narod, to će se čuti kad dođe dan njegove slobode. A taj dan nije daleko.

Prema najnovijim vijestima saznajemo, da su ponovo počela hapšenja po Crnoj Gori. Kad protivniku ne mogu Drugo, oglase ga za komunistu, stave ga van zakona i tamo mu oduzmu imanje i mogu ga ubiti. Među optuženim i uhapšenim na Cetinju i okolici nalaze se i : Komandir Vaso Đ. Martinović, 8 narodni poslanika ; komandiri Vukale Rajković, Krsto i Jovan Vujović; kapetani Nikola Petrović i Vaso Marković; poručnik Musa Vuković ; potporučnici Špiro Stanojević, Miloš Perutović i Batrić ; i vojnici Jovan Zvicer i Miloš Krivokapić».

U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića« piše i ovo: »Osim zatvorenih Crnogoraca ima i jedan broj interniranih, većinom prvaka, među kojima su: vojvoda Božo Petrović, bivši Predsjednik Ministarskog savjeta, Mihailo Popović, član Državnog savjeta u penziji, Stevo Tatar, član Glavne Državne kontrole, Špiro Popović, Direktor pošta i telegrafa, Marko Petrović su internirani u Sarajevu (Bosna)«. (Pomenuta knjiga, str. 17.) U decembru 1918. godine, od strane srpskih vlasti, maltretirani su tri brata: »Vojvoda Božo Petrović (70. godina), bivši predsjednik Ministarstva, general Đuro Petrović (69. godina) i Marko Petrović (63 godine), bivši oblasni upravitelj, koji su živjeli na svojim imanjima u okolini Nikšića. Sva trojica su tada bila zatvorena u Podgorici. Poslije skoro godinu, vojvoda Božo i Marko Petrović bili su oslobođeni, a sada se nalaze internirani u Sarajevu ( Bosna). General Petrović se nalazi još u zatvoru u Podgorici, gdje je potpuno oslijepio. On već nekoliko mjeseci moli da mu se dozvoli operacija na očima, ali tu dozvolu još do danas nije dobio. U januaru 1919. godine srbijanske vlasti zatvorile su kapetana rudinskog gospodina Mojaša Perovića. Da ga ponize, stavili su mu samar na leđa i tako je osamaren vođen od srbijanskih agenata po cijelom Nikšiću, poslije čega su ga bačili u tamnicu«, kaže se u istom dokumentu (Pomenuta knjiga, str. 20-21.).

Poslije likvidacije Državne suverenosti Crne Gore 1918. godine srpske okupacione vlasti su uhapsile, zatvorile i utamničile nekoliko hiljada uglednih Crnogoraca, među kojima i bivše ministre, generale i Druge oficire crnogorske vojske, narodne poslanike, sveštenike, činovnike itd. Među utamničenim crnogorskim patriotama pune dvije godine u srpskim zatvorima bili su i : bivši Predsjednik crnogorskog Državnog Savjeta Marko Đukanović, crnogorski ministar Risto Popović, serdar Joko Jovićević, komandiri Bogić Radović, Jovan N. Plemenac, Šćepan Mijušković iz Pješivaca, Petar Lompar sa Bokova, Đuro Šoć sa Ljubotinja, kapetan Luka Stamatović i brojni Drugi. Proslavljeni crnogorski vojskovođa Radomir Vešović, crnogorski ministar vojni u doba Prvog svjetskog rata, uhapšen je od strane srpskih vlasti 26. novembra 1919. godine i bio utamničen 15 mjeseci u Beogradskom zatvoru, nakon čega je protiv je njega vođen sudski postupak, koji je predstavljao klasičnu namještaljku vlastodržaca. U knjizi »Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića« navode se činjenice kako se nehumano i zločinački postupalo sa brojnim crnogorskim uglednim ličnostima. U tom smislu, kaže se i ovo: »25. decembra zatvoren je u Nikšiću Marko Đukanović, Predsjednik Državnog savjeta, bivši ministar itd. Kad je vođen pod stražom od kuće u zatvor, srbijanska vlast je najmila oko 20 djece, koji su, kad je prolazio pješke kroz ulice, pljuvali na njega, vukli ga za nos, brkove i bradu i bacali se na njega blatom i raznim nečistoćama. Gospodin Đukanović se nalazi od 25. decembra 1818. godine u Centralnom kaznenom zavodu u Podgorici; on dosad nije ni isleđivan ni suđen«. (Pomenuta knjiga, str. 19-20.).
Crnogorski junak i patriota, borac za pravo, čast i slobodu Crne Gore bio je i komita Mićo Niković iz Crmnice. On se, sa gerilskom grupom sukobio u crmničkom Goliku, sa okupacionim potjerama. Bio je opsadiran u jednoj jami iz koje se branio dok je mogao, dakle, sve dok nije ostao bez municije. Nije se htio predati, već je aktivirao bombu, sio je na nju, ali ona nije eksplodirala. Okupaciona potjera ga je potom uhvatila i svezala. Potom su Miću Nikoviću, kako navodi Nikola T. Zec, »vezane ruke pekli cigaretama, pljuvali ga, tukli i psovali. Doveden na Virpazar i upitan od strane načelnika Luke Lekića, da li se kaje što je uradio, Niković je odgovorio: »Moja je kuća bila vječita stražarnica na pragu Crmnice. Moji preci krvavo su se svetili Turcima i oni njima, ali im nikada nijesu učinili, što meni učiniše neki Crmničani, za koje do sada ne čuste ni znadoste. Ni od čega se ne kajem, samo žalim što me sreća izdade da ih ne potučem«. »Nemoj tako govoriti pred sudom jer bi ogao izgubiti glavu« – rekao mu je načelnik. »Glava bez obraza nije glava nego ono Drugo. Takva glava meni ne trea, a ko misli da mu lijepo stoji neka je nosi«. Pred sudom poslje dvije godine otezanja, utvrđeno je da su isti ljudi koji su poginuli na Petrovoj Ponti, silovali njegovu ženu i sestru đevojku, pošto su mu kuću opljačkali i zapalili. Bez obzira na sve to on je osuđen na 20 godina robije«, piše Nikola T. Zec (Nikola T. Zec ,feljton »Zelenaši«, »Monitor«, br. 210, od 28. oktobra 1994, str. 46.).Tako je prolazio golgotu crnogorski komita Mićo Niković sa svojom porodicom od okupacione soldateske i domaćih renegata u njihovoj službi.

I za ovu priliku, u odgovoru gospodinu Vojinu Grubaču, navodim primjer smrti za slobodu Crne Gore i njene države čuvenog zelenaškog borca, ustanika i komite Mirka-Mika/Miha/ Vlahovića iz Rovaca i terorisanju naroda od strane ondašnjeg režima u to vrijeme.

Autentični istorijski izvori, arhivska građa i relevantna literatura predstavljaju sasvim jasno, precizno i uvjerljivo svjedočanstvo o zločinima nad crnogorskim narodom, koji su, organizovano i planski, vršeni od 1918. godine, od kada je Kraljevina Crna Gora likvidirana kao nezavisna država, prisajedinjena Srbiji i okupirana od strane njenih regularnih trupa i drugih militarnih grupacija pod njenom komandom i kontrolom. U tekstu koji slijedi osvrnućemo se na proganjanje, ucjenjivanje i stradanje crnogorskog patriote, ustanika, gerilca, komite Mika Vlahovića (1881-1927) iz Rovaca, koji je 1927. godine, kao borac za pravo, čast i slobodu Crne Gore, ubijen od strane okupacionih srpskih vlasti.

Crnogorski ustanik Miko Vlahović se u »Spisku crnogorskih vojnika u Gaeti 1919«, pod rednim brojem 234 pominje kao redov. Na spisku oficira i podoficira kraljevske crnogorske vojske u Italiji, u okviru Drugog Bataljona (Prva četa) pod rednim brojem 32, kao vodnik, navodi se Miko Vlahović. On se nekoliko puta pominje i u Izvještaju komandira crnogorske vojske Ivana Bulatovića o »ustanku bataliona Rovačkog za odbranu prava i časti Crne Gore«, koji obuhvata perod od 13. novembra 1918. godine do jula 1920. godine. U tom izvještaju Miko Vlahović se pominje kao crnogorski ustanik, gerilac, komita. Navodi se da je bio pripadnik ustaničke Čete Crkvičke i da je u tom svojstvu prisustvovao sastanku ustaničkih vođa u Broćancu 1919 godine. U tom izvještaju komandir Ivan Bulatović navodi i ovo: »U novembru 1919.g. pošao sam sa Perom Vukovićem, Petrom Savovićem, Dragitinom Radovićem, Milijom Rakočevićem, Mikom Vlahovićem i sa još nekoliko Rovčana, da učinimo sastanak sa komandirom Krstom Popovićem u Cuce. Po dolasku na granicu Cuca saznali smo da se komandir Popović nalazi u blizini Broćanca đe smo se sastavili sa Popovićem i Živkom Nikčevićem i na sastanku donijeli odluku, da se svi crnogorski ustanici pripreme za putovanje i da se na dan 6. decembra 1919. g. sastanemo navrh Pješivaca, odakle da se produži putovanje i priprema za osvajanje Bara«. Crnogorski komandir Ivan Bulatović navodi da je lično učestovao u borbama protiv srpskih okupacionih snaga i da je pošao u pomoć Piperima krajem 1919. godine zajedno »sa komandirom Ibrom Bulatovićem, oficirom Božom Bulatrovićem, pošt. činovnikom Ilijom Bulatrovićem, Mikom, Grujicom i Dragišom Vlahovićima, sa 117 Rovčana još«, izvještava Ivan Bulatović. On u tom izvještaju navodi da su 1920. godine, prlikom napuštanja Rovaca, popaljenih od strane srpske okupacione vojske, on i njegovi saborci jedne noći kad su zagazili krozu rijeku Moraču na Pjenavac bili napadnuti od strane srpskih vojnika i da je, pored ostalog, tada ranjen Miko Vlahović. O tome komandir Ivan Bulatović piše u svom izvještaju od 29. oktobra 1921. godine /Sulmano/.

Postoji sačuvan arhivski dokumenat, a to je Rješenje Načelstva kolašinskog okruga o oglašavanuu za hajduke Mika Vlahovića i Jokana Bulatovića. Naime, Načelstvo Okruga Kolašinskog, aktom br. 172. od 17. januara 1922. godine, Načelstvu Sreza Cetinje dostavlja Rješenje kojim su oglašeni za hajduke: Miko Vlahović i Jokan Bulatović, oba iz opštine Rovačke, sreza Moračko-Rovačkog, pošto se nijesu prijavili i predali vlastima na osnovu poziva pomenutog načelstva od 13. novembra 1921. godine. U tom aktu navodi se da ih je »slobodno svakome ubiti«. Navodi se da su Miko Vlahović i Jokan Bilatović ucijenjeni sa po 1.000 dinara. U tom rješenju piše i ovo: »Miko Vlahović, star 40 godina, rasta srednjeg, kose i brkova crnih, očiju crnih, lica okruglog, nosa i usta pravilnih, nosi poveću crnu bradu«. Za Jokana Bulatovića u tom rješenju tvdi se da je »star 25 godina, rasta viskog, kose smeđe, brkova žutih, očiju graorastih, lica dugog, nosa i usta pravilnih, nosi žutu bradu«.

Iz kancelarije Načelstva Okruga Kolašinskog br. 3117 proistekla je i sljedeća Objava: »Rješenjem gospodina Ministra Unutrašnjih Djela J. B. Broj 13346 od 3. juila 1922. povišene su ucjene oglašenih hajduka i to za:

Milovana Bulatovića iz Rovaca od 10.000 (deset hiljada) na 20.000 (dvadeset hiljada) dinara.

Radojicu Orovića iz Štitarice i Mika Vlahovića iz Rovaca od 1.000 (hiljadu) po na 10.000 (dest hiljada) dinara.

Miladina Meštera iz Gornje Morače od 1.000 (hiljadu) na 5.000 (pet hiljada) dinara.

Radoša Bulatovića iz Smailagića-polja i Mihaila Milikića iz Bjelojevića od 1.000 (hiljadu) na po 3.000 (tri hiljade) dinara.

Ova ucjena daće se onome ko kojeg od naprijed imenovanih hajduka ubije, uhvati ili prokaže vlastima da se hajduk uhvati ili ubije, a isplatiće se odmah iz Državne Kase, po osnovu čl. 6. Zakona o Javnoj bezbjednosti«.

Sresko Načelstvo Kraljevine SHS Cetinje, aktom br. 4758, od 14. jula 1923. godine, dostavlja Raspis Velikog Župana Zetske oblasti Milovana Džakovića, br. 2133 od 5. jula 1923. godine, kojim je on tražio da se povećaju ucjene za brojne crnogorske komite, među kojima i za Mika Vlahovića. Veliki župan Milovan Džaković traži da se ucjena za njega poveća sa 10.000 na 25.000 dinara. Ministar unutrašnjih djela Kraljevine SHS je aktom J. Br. 9415 od 15. 7. 1923. godine Riješio da se povećaju ucjene za tražene crnogorske komite. Za crnogorskog gerilca iz Rovaca kod Kolašina Mika Vlahovića rješenjem ministra policije Kraljevine SHS povećana je ucjena sa 10.000 na 25.000 dinara. Crnogorski komita Miko Vlahović je tokom 1924. godine boravio u Albaniji, odakle se, preko Skadra, Kastrata i drugih mjesta, kao i preko Skadarskog jezera vraćao u Crnu Goru i preduzimao ustaničke, gerilske akcije sa svojim saborcima. To konstatuje i veliki župan Zetske oblasti Milovan Džaković 13. oktobra 1924. godine, na osnovu informacija koje mu je dostavio konzul Kraljevine SHS u Skadru (Albanija). Inače, Milovan Džaković je bio na teritoriji okupirane i ukinute Crne Gore kao države veliki župan Zetske oblasti od marta 1922. do 1927. godine kada je penzionisan. Imao je zadatak i ovlašćenja da preduzme sve represivne i druge mjere za likvidaciju crnogorskog komitskog pokreta. Miko Vlahović je poginuo 1927. godine. Visina posljednje ucjene koju su vlasti odredile za ubistvo ili hvatanje Mika Vlahovića iznosila je 70.000 (sedamdeset hiljada) dinara.

List »Slobodna misao«, br. 2645 od 25. 9. 1927. godine, piše u članku »Pogibija odmetnika Vlahovića« ovo: »U neđelju poslije podne u Katunima Rovačkim poginuo je poznati odmetnik Miho Vlahović, ucijenjen 70.000 dinara. Jedno potjerno odjeljenje sa narednikom Vujićem naišlo je u Rovačke Katune. Vlahović je sjedio pod jednim borom i čitao proglas federalističke omladine. Na pet koraka rastojanja pucao je Vujić. I od prve puške Vlahović je smrtno ranjen.

Isljednik podgoričkog Suda g. Radović izašao je na lice mjesta. Kod ubijenog nađeno je četiri dinara u gotovom i jedna objava izdata iz Tirane na ime Radovana Kovačevića kojom se Vlahović služio«. Povodom pogibije poznatog crnogorskog rodoljuba i heroja, komite Mika Vlahovića, koja se zbila 18. septembra 1927. godine u Štitovu, list »Radni narod«, god. prva, u broju 7 od 1. oktobra 1927. godine objavio je članak »Robovanje i agovanje«, u kojemu stoji i sljedće: »U planini Štitovu poginuo je 18. septembra odmetnik Miko Vlahović. Ubilo ga je potjerno odjeljenje od šest ljudi, koje je predvodio Radovan Vujić sa još jednim kontrakomitom i 4 žandarma iz stanice Radovče. Pokojni Vlahović bio je od vlasti ucijenjen sa 70.000 dinara, a u odmetništvu je bio još od doba austrijske okupacije. Nije bio pljačkaš, niti drumski razbojnik.

Pošto je Vlahović ubijen nastao je pravi užas u Katunima na Štitovu. Radovan Vujović sa družinom uhvatio je Boška Vučinića i strašno ga izudarao kundacima. Njegovu ženu Novku probacili su kroz šake i udarali njome o vrata od kolibe. Od zadobivenih ozljeda na leđima srušila se na zemlju, pa su je potom iskudnačili. Marka Milačića iz Rogama isprebijali su puškama. Miletu Vukanovića, starca od 50 godina, bez desne ruke, izvrnuli su na leđa, čupali ga na jednu stranu za brkove, a na drugu vukli za donju vilicu, rasklopili mu usta, pljuvali u njih i namoravali ga da guta njihovu pljuvačku. Miliju Vukanovića, čobana od 16 godina šiljali su u Župu da donese vina. On nije poslušao i tukli su ga toljagama sve dok je rekao da će poći za vino. Vojina Vukanovića, čobana od 14 godina, tukli su tri puta za dva dana prostrta po zemlji samo za to što je pukašao da se primakne i vidi mrtva Vlahovića. Djevojčice Kosu Vukanović od 10 godina, Desanku Vučinić od 10 godina i Daru Vukanović od 7 godina, koje su pokušavale da bježe, preplašene od čuda koje su gledale, stigli su kontrakomiti i žandarmi, gađali kundacima preko noga, obalili na zemlju i ispremlaćivali. Još nekoliko djece sitne, ispod 10 godina ispremlaćivano je. Svi tučeni su iz opštine piperske, sreza podgoričkog.

Sve seljake iz okolnih katuna sjurili su za stokom kod mrtvog Vlahovića. Seljake su postavili da čuvaju Vlahovića, a oni zametnuli kolo, pjesmu i pucanje. Od tolike treske razbježala se stoka u bespuće i za dugo se nije mogla okupiti. Našlo se od te stoke i slomljenije noga što su polomile u bježanju od pucanja i veselja. Mrtvome i izrešetanome Vlahoviću razvrtali su vilice i pljuvali mu u usta.

Sudska komisija je izvršila uviđaj na mjestu gdje je Vlahović poginuo i nije okrivila nikoga od postradalih seljaka. Žandarmerija je izvršila premetačinu Bošku Vučiniću i Marku Milačiću, ali nije ništa našla što bi ih teretilo. Bili su dva dana zatvoreni, a sad su pod policijskim nadzorom u Podgorici«, navodi, pored ostalog, list »Radni narod«.

Negatori svega što je nacionalno i državotvorno crnogorsko, poput publiciste gospodina Vojina Grubača, u svojim radovima i javnim nastupima namjerno prećutkuju da navedu zločine vršene u Crnoj Gori iz krvavog albuma Karađorđevića u periodu od 1918. do 1941. godine. Stradanje i smrt crnogorskog komite Mika Vlahovića, čiji sam portret u ovom tekstu nastojao da prikažem, ilustrativan je primjer kako je surovo ubijana crnogorska nezavisnost i sloboda. A današnji velikosrpski eksponenti janjičarskog profila kojima je puna Crna Gora to svjesno i planski falsifikuju i hoće da potru. No, kako kaže Livius, »Istina i previše trpi ali se nikada ne može zatrti«.